O’rta asr allomalarning fizika fani taraqqiyotidagi o’rni

Мухаммад Ал-Хоразмий 

Аҳмад ал-Фарғоний 

Абу Райҳон Беруний ва Умар Хайём 

Бағдод астрономия мактаби

Shunday qilib:

1) Al Xorazimiy «Baytul Hikmat» akadеmiyasining asoschilaridan bo’lib, usha davrda birinchi astronomik jadvallar tuzdi, Yer meridiani o’zуnligini aniqladi va Yer xaritasini to’zdi,

2) Xorazimiy algеbra fanining asoschisidir.

Bog’dod akadеmiyasi Xorazimiyga o’xshagan yana bir nеcha mutafakkirlar hosil bo’lishiga sababchi bo’lib Butуn Dunyo ilmi va madaniyatining rivojlanishida mуnosib uringa egadir.

Ibn Sino 18 yoshga еtganida faqat Buxoroga emas, Butun Sharqqa olim va tabib sifatida tanildi. 1004 yildan Ibn Sino Urganch shaxriga 1012 yilgacha bo’ldi. Jуrjon shaxrida Abu Уbaydуllo Jуrjoniyni shogird qilib olib у bilan dуstlashadi. 1037 yili Ibn Sino Hamadon (Eron) shaxrida vafot etdi. Ibn Sinoning ayrim ishlari qo’yidagilar:

a) Ibn Sino 280 ga yaqin ilmiy asarlar yozgan va Bu asarlardan 185 tasi falsafaga, 19 tasi mantiqka, 7 tasi mеtafizikaga va fizikaga, 7 tasi axloqqa, 2 tasi kimyo faniga va 40 tasi tibbiyot ilmiga bag’ishlangan. Tibbiyot kitoblaridan g’arb mamlakatlari 600 yildan ko’proq davrda asosiy qo’llanma sifatida foydalangan. Fizika va astronomiyaga doyr qo’yidagi ishlarini misol kеltiramiz.

a) 1024-1032 yillarda Isfaxon rasadxonasiga rahbarlik qilib ilmiy ishlar qilgan,

b) Beruniy bilan ilmiy baxslar olib borib 18 ta savolga javob qaytaradi. Bu savollarning bir qismi Aristotеlning «Osmon haqidagi kitob»iga 8 tasi «fizika» kitobiga tеgishlidir. «Fizika shunday xolatlarni o’rganadiki, ularni tasavvur qilish moddadan ajralmagan xolda bo’ladi», «Matеmatikada xolatlar borliqda moddadan ajralmas, lеkin tasavvurda ajralgan dеb olish mumkin» dеb tushuntiradi.

v) Mеxanika soxasida «Aqllar mе’yori» kitobida chig’iriq, blok va polistpastdan foydalanishni mеxanikaning oltin koidasi (richaglar qonuni) asosida tushuntiradi.

g) Kuchdan yutish uchun qiya tеkislikdan foydalanish hamda vintdan foydalanib kuchdan yutishni fizik asoslarini ko’rsatadi.

Jahonga tabobat ilmining sultoni bo’lib tanilgan Ibn Sino qomusiy bilimlarning ham sohibi bo’lib, tabiat fanlariga oid o’ta qimmatli asarlarni yaratdi. U birinchilardan bo’lib, o’zining ,,Donishnoma” kitobini ,,Fizika” bo’limida moddalar mayda-mayda zarrachalardan, ya’ni atomlardan tuzilgandir degan fikrini olg’a surdi.

Uning ,,Fizika” va ,,Mexanika” deb nomlangan asarlari fizika fanining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Ibn Sinoning Beruniy bilan bo’gan savol -javoblari va ,,Tib qonunlari” kitoblaridagi ,,ko’z atomiyasi” ga bag’ishlangan bob, bundan tashqari yashin, chaqmoq, momaqaldiroq kabi hodisalar haqidagi fikrlar, fizika faniga bergan ta’riflari, harakat turlari va ularning nisbiyligi, kuch, inersiya, ular orasidagi bog’lanish, aylanma harakat, markazga intilma va markazdan qochma kuchlar, chiziqli tezlik, atmosfera bosimi, bo’shliq, konveksiya, issiqlik tabiati va ularni uzatilish turlari, tovush va yorug’lik tezligi, yorug’lik dispersiyasi, ko’zning optik sistema ekanligi, linza va uning turlari, atom tuzilishi kabi mavzularga tegishli bo’lgan mulohazalari hozir ham o’z kuchini yo’qotmagan. 

Ibn Sino har bir o’rganilayotgan masalasidan ungacha noma’lum bo’lgan biror yangi fikr chiqara olardi. Yevropalik ilg’or fikrlovchi kishilar buyuk bobomizning qarashlarini tushunib yetishi uchun bir necha yuz yillar kerak bo’ldi

MAVZU: EGRI CHIZIQLI VA AYLANA BO`YLAB HARAKAT

Harakat traektoriyasi egri chiziqdan iborat bo'lgan harakat egri chiziqli harakat deyiladi.

Egri chiziqli harakatda ko'chish (S) burchak (φ) bilan belgilanadi.

Tezlik V esa (W) tezlik bilan belgilanadi.

Tezlanish a esa (E) quyidagicha belgilanadi.

S=V_o’rt*t φ =ω_o’rt*t

ωo*ω

S=φ ω=-----

V=ω 2 ω=ωo+ ε t

ε t²

φ =ωot+-------

- ε t² 2

ω= ε t φ =---- ε t²

2 ω=ωo- ε t φ=ωot- -----

2

Quyidagi formulalar twekis o'zgaruvchan harakat (E-const)

Biz yuqorida takidlab o'tganimizdek istalgan harakatga ikki xil; hamilgarilanma, ham aylanma harakatlarning yig'indisi sifatida qarasimiz mumkin . Biz ilgarilanma harakat bilan tanishib o'tdik . Endi navbat aylanma harakatga.

Bu harakatlarni xarakterlovchi kattaliklar bir-biriga juda o'xshash bo'lmog'i kerak

Harakat traektoriyasi egri chiziqdaan iborat bo'lgan harakat egri chiziqli harakat deyiladi.

Aylana bo'ylab harakat egri chiziqli harakatning xususiy holidir. Bizga ma'lumki, egri chiziqli traektoriyaning har bir nuqtasining jismning oniy tezlik vektori shu nuqtaga o'tkazilgan urunma bo'ylab yo'nalar edi. Demak, egri chiziqli harakatda jism tezlik vektori yo'naluishi o'zgarib turar ekan.

Jismning aylana bo'ylab harakatini ko'rib chiqaylik. Bunday harakatlanayotgan jismning holatini aylananing mmarkazidan uning harakati kuzatilayotgan nuqtaga o'tkazilgan radius vektor xarakterlaydi. Bu radius vektorning moduli esa aylananing radiusiga tengdir.

Jismlarning aylana bo'ylab harakatini xarakterlash uchun quyidagi kattaliklar kiritiladi.

1. Burilish burchagi Y . Faraz qilaylik t=0 ga teng bo'lganda jism aylananing A nuqtada bo'lsin . t vaqt davomida aylananing AB =S yoyi bo'ylab harakat qilgan jism B nuqtaga keladi. Bunda radius vektor U burchakka buriladi.

Aylana bo'ylab harakat qilayotgan jismning boshlang'ich harakatini xarakterlovchi radius vektor bilan uning oxirgi harakatini xarakterlovchi radius burchak orasidagi burchak jismning burilish burchagi deyiladi. Odatda u radian (rad) yoki gradius birliklarda o'lchanadi. Aylana uzunligi aylananing radiusiga teng bo'lsa yoyni ajratuvchi ikki radius vektor orasidagi burchak 1 rad deyiladi. 1rad=57, 18'

2. Burcak tezlik. Aylana bo'ylab harakatda radius vektorning birlik vaqt ichidagi burilish burhagi burchak tezlik deyiladi.

ω =φ/t (1) Burchak tezlikning SI sistemasidagi birligi.

ω =φ/t=1rad/1sek=1*1/s=1s

Radius vektori 1 s ichida 1rad burchakka buraladigan jismning burchak tezligi 1rad/s ga teng bo'ladi.

Aylana bo'ylab tekis haraklatda teng vaqtlar orasida radius vektor teng burchaklarga burilganligi uchun aylana bo'ylab tekis harakatda jismning tezligi vaqt o'tishi bilan o'zgarmaydi.( W=const)

φ = ω/t 

3. Aylanish chastotasi n. Jismning birlik vaqt ichidagi aylanishlar soni aylanish chastotasi deyiladi.

n=N/t bu yerda N-aylanishlar soni

SI sistemasida aylanish chastotasi ayl/s=1/s=s birliklarda o'lchanadi.

4. Aylanish davri T. Jismning aylana bo'ylab bir marta to'liq aylnib chiqishi uchun ketgan vaqt aylanish davri deyiladi. (masalan , soat)

T=t/N bu ifodani T=1/t/N=1/n deb yozish mumkin.

Demak aylanish davri aylanish chastotasiga teskari bo'lgan kattalik ekan. T=1/n.

SI sistemasida aylanish davri sekund (s) birligida o'lchanadi.

5. Chiziqli tezlik V. Aylana bo'ylab harakat qilayotgan jismning birlik vaqt ichida aylananing yoyi bo'ylab o'tgan yo'liga son jihatdan teng bo'lgan va aylanaga urunma bo'ylab yo'nalgan kattalik chiziqli tezlik deyiladi.

V=l/t l-jismning aylana yoyi bo'ylab o'tgan yo'li.

MAVZU: GRAVITATSIYA MAYDONI

"Gravitatsion maydon" tushunchasi bir marta fizika paydo bo'ldi. Birinchidan, o'zaro bu turi universal tortish qonun doirasida ko'rib chiqildi. Zamonaviy muddatli ancha keyin paydo bo'ldi. asrlar davomida bir tushuncha mavjud.

Tortishish ostida organlari xususiyati degan ma'noni anglatadi o'zaro jalb qilinadi va mulk o'zi organlari ommaviy bilan bog'liq. Fizika tortishish Bugun katta organlari yaqin fazo-vaqt egriligi hisoblanadi.

Kuzov o'zlari atrofida forcefields yaratish. har qanday nuqtada gravitatsion maydon kuchlanish boshqa tana, bu alohida nuqta ustida harakat kuchini ifodalaydi. Shunday qilib gravitatsion maydon g a tortishish sohasida tana massasi uchun ma'lum bir ommaviy m organizmiga bajaruvchi kuch F nisbati, deb maydon kuchi ma'lum bo'lgan yo'nalish, kattaligi va o'lchov birliklari bilan bir vaqtga to'g'ri keladi gravitatsion jadallashtirish, lekin jismoniy jihatdan turli qiymatlar. maydon kuch ma'lum bir nuqtada davlat oraliq xarakterlaydi va tezlashtirish va kuch tana, bu nuqtada faqat qachon paydo bo'ladi.

1687 yilda Nyuton ikki organlari, ular bir-biridan ajratilgan bo'lgan masofa kvadratiga to'g'ri proportsional bo'lgan kuch bilan jalb deb topildi. Bunday natija sayyora harakat qonunlarini tajriba asosida uning tomonidan qilingan.

gravitatsion maydon jismoniy maydon turi bo'lib, u orqali pull tanasi (gravitatsion o'zaro ta'sir). Bu quyosh tizimi sayyoralar va sayyoralar o'rtasida o'zaro bo'lishi mumkin yo'ldoshlarini, Yer va organlar unga yaqin joylashgan.
Yerning gravitatsion maydonini o'z ommaviy jalb etish va tufayli bir kuch maydon, deb markazdan qochma kuch Yer aylanish natijasida yuzaga keladigan. Bu oy tortishish, quyosh va boshqa organlar, shuningdek Yer atmosferasining massasidan (biroz bo'lsa-da,) bog'liq.
sayyora gravitatsion maydon bilan tavsiflanadi tortishish, kuchga salohiyati va turli lotin bir qator. binoning bir qismi geopotential deb ataladi (bu faqat Yerning jalb tufayli). turli muammolarni hal qilish maqsadida u kengaytirish (sferik) vazifalari shaklida taqdim etiladi.
Yerning gravitatsion maydonini oddiy va anormal deyiladi ikki qismdan iborat. birinchi u, sayyoramizning bir şematik modeliga mos keladi inqilob bir ellipsoidi sifatida tasvirlangan, asosiy hisoblanadi. Bu haqiqiy sayyoramizdagi bilan izchil emas. qiymati noto'g'ri qismi kam va juda murakkab yo'lni o'lchanadi. Yerga Oy va quyosh nisbatan pozitsiyasi doim o'zgarib so'ng, u vaqti-vaqti bilan va uning gravitatsion maydon o'zgarishlar sodir bo'ladi. Bu fasllari sabablari, shu jumladan, Yer yil fasllari deformatsiyalar, hissa qo'shadi.
Bundan tashqari, uning bor chuqurligi, zilzila, tektonik harakatlarning massaning qayta taqsimlash tufayli yuzaga keladigan, yil fasllari Yerning gravitatsion maydonini o'zgarishlar, suv va havo massalari harakati, vulqon portlashlari, kuniga erning aylanish darhol o'qi o'zgarishlar bor, va burchak tezlik. Bunday o'zgarishlar ko'p kattalik kuzatiladi, shuning uchun faqat nazariy jihatdan hisoblab bo'lmaydi.

Yerning gravitatsion maydon Yerning gravimetrik ko'rsatkichni xarakterlaydi geoid nomi aniqlash uchun asos bo'ladi. sayyora yuzasi balandligi tomonidan berilgan arbobi ko'ra. gravitatsion maydon sayyoramizning bir Gidrostatik muvozanat holatini tuzishi va bu uning ichki ziddiyatlarga, Yer elastik xususiyatlarini kashf chunki yuzaga keladi.

Yerning gravitatsion maydon sun'iy yo'ldosh, raketa harakati orbitasidan orbita hisob qilish uchun yordam beradi. sohasida anomal so'rayman, Yer po'sti zichligi qoidabuzarliklarni taqsimlash, yuqori mantiya, tektonik rayonlashtirish xarajatlarni bilish yordam beradi minerallar.