Oriental Renaissance: innovative, educational, natural and social sciences volume 1

Xulosa va takliflar 
Buyuk mutafakkirlar Rene Dekart va Blez Paskal murakkab va ziddiyatli 
zamonda yashaganlar. Ularning yuksak yorqin parvozi qorong‘u sxolastika samosida 
yorqin yulduzdek porladi. Ularning asosiy diqqatlari inson bilimiga qaratildi. 
Dekart ta’limoticha, haqiqiy bilishning asosi va mezoni faqat soddalik, aniq va 
ravshanlikdir. Bundan ko‘rinadiki, Dekart fikricha, u faqat intellektga xosdir, ya’ni 
bevosita mulohazaga xosdir. Ilmiy tekshirishning boshlang‘ich bosqichi bo‘lib o‘z-
o‘zidan ravshan qoidalar bo‘lishiga yana o‘sha geometrik aksiomalar misol bo‘ladi.
Dekartning fikricha, yaxshi aqlga ega bo‘lishning o‘zi kifoya emas, balki uni 
to‘g‘ri qo‘llay olish muhimdir. Dekart ta’limoticha, hamma odamlarda aqliy tafakkur 
qobiliyati bir xil. Insondagi intellektual daraja o‘rtasidagi farq esa, uslubiy fikrga 
bog‘liqdir. Umuman, Dekart ilmiy uslubining asosiy qoidalari shundan iborat. 
Haqiqatni mutlaqlik va nisbiylik dialektikasini ko‘rib, unga erishishda insoniy 
bilimning nomukammalligiga Paskal xuddi Dekart singari katta urg‘u beradi. Lekin 
ikki mutafakkir ham haqiqiy bilimga ega bo‘lish mumkinligiga ishonganlar. Shu 

---

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
43 
w
ns.uz
www.orie
2021
 February 
 
yerda Dekart haqiqatga erishishni faqat va faqat aqlga, intuisiyaga, diskursivlikka 
bog‘lagan bo‘lsa, Paskal uni aqldan tashqari hissiyotga, “qalbga” bog‘lagan. 
Paskal Dekart tufayli falsafaga yaqinlashdi, bu birinchidan. Ikkinchidan, undan 
“fikrlash tamoyilini o‘zlashtirdi” va ijodiy rivojlantirdi. Uchinchidan, uning 
aksiomatik-deduktiv uslubini yuqori baholadi va o‘zining “geometrik uslubini” ishlab 
chiqdi.
Paskal dunyoni fojiyaviy qabul qilishi bilan, Dekartning aqlni, ilmni va bilimni 
buyuk qudratiga ishonuvchan ko‘tarinki ruhiyatini qabul
qila olmaydi. Albatta, olim 
ularning hayotdagi ahamiyatini inkor
qilmaydi, o‘zi ham ular uchun mehnat qiladi. 
Lekin g‘amginlik bilan shuni ta’kidlaydiki, “hayotdan ajralgan fanlar” muvafaqqiyati 
insonlarni baxtli qila olmadi, teng barobar tarzda uning o‘zini ham.
“Mavhum fanlar”insoniy muammolarga befarq, inson haqidagi fan esa hali 
rivojlanmagan va kuchsiz. Faylasuflar o‘z tomonlaridan bir-biriga zid fikrlarni 
aytadilar, har bir masala bo‘yicha yuzlab qarorlarni qabul
qiladilar. 
Paskalning dahoviy timsoli nur va fikr bilan yo‘g‘rilgan, lekin unda soyalar 
ham uchrab turadi. Uning taqdirida juda ko‘p anglashilmovchilik va o‘tkir ziddiyat 
mavjud, bunda Paskalning emas, davrning qo‘li bor. Uni muhokama qilish kerak 
emas, balki tushunish zarur – bu bizning muqaddas burchimizdir. 
Va-nihoyat, Paskalning ijodi biz uchun yana bir qirrasi bilan qimmatli, u 
shunday mutafakkirlar toifasiga kiradiki (Monten, Gobbs, Kant va b.) urushga qat’iy 
qarshi bo‘ladi. Urushni yovvoyilik va vahshiylik deb hisoblaydi. Paskalning hisobiga 
ko‘ra, “tinchlik eng ezgu qadriyatdir”.