Oriental Renaissance: innovative, educational, natural and social sciences volume 1

Ключевые 
слова
: 
Европейская 
философия 
нового 
времени, 
рациональность, сердце, аксиоматически-дедуктивный стиль, индуктивность 
Паскаля, «тонкая материя», пространство, картезианский дух, «геометрический 
стиль». 
Kirish
Rene Dekart – fransuz faylasufi, analitik geometriyaning yaratuvchilaridan. 
Mexanikada u harakat va osoyishtalikning nisbiyligini ko‘rsatdi, ta’sir va aks 

---

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
36 
w
ns.uz
www.orie
2021
 February 
 
ta’sirning umumiy qonunini hamda ikki noelastik jismning urilishida harakatning 
to‘la miqdori saqlanishi qonunini ifodalab berdi. Yangi davr Yevropa falsafasining 
asoschilaridan biri. Blez Paskal – ham fransuz matematigi, fizigi va faylasufi. 
Paskalning falsafiy qarashlari rasionalizm va skeptisizm o‘rtasida ikkilanib yurar va 
dinning aqldan ustunligini e’tirof qilgan. 
Mavzu bo‘yicha adabiyotlar sharhi 
Rene Dekart va Blez Paskal ta’limotlarini V.Kuzen [1], Ye.Droz [2], L.Shestov 
[3], L.Brenshig [4] o‘rgandilar. L.Brenshig Dekart va Paskal o‘rtasida antogonizmga 
urg‘u beradi. Bu antogonizm nafaqat falsafa va dinga tegishli, balki ularning ilmiy 
qarashlariga ham taalluqlidir, deydi. Zamonaviy paskalshunos M.Legern Dekart 
xarakterini “qahramon”, Paskalni esa “fojiyaviy” [5, 176], deb atagan. Lev Shestov 
masalaga juda chuqur kirib, Paskalni qadimiy faylasuf deb, Dekartni esa zamonaviy 
faylasuf deb ataydi [3, 2-4].
Lekin shunday tadqiqotchilar borki, ular paskalcha “qalb” tushunchasini 
rasionallashtirganlar. Xuddi shunday, E.Lefevr unda “aqlning eng yuksak shaklini 
ko‘radi” [6, 167]. Boshqa muallif, V.Marsishevskiy shunday hisoblaydi, Paskal “qalb 
metaforasidan hissiyot qobiliyati sifatida foydalanadi, aql qobiliyati mulohaza 
yuritishdan iborat”, “qalb hissiyoti bu “o‘z-o‘zidan ma’lum intellektuallikdir”” [7, 
158]. Mistisizmdan xalos qilib, “qalb” tushunchasini cheksiz rasionallashtirib, Paskal 
falsafasida karteziancha ruhni topib, Marsishevskiy uni, hattoki, “Dekart, Leybnis va 
Spinozadek buyuk rasionalistlar qatoriga qo‘shadi” [7, 155]. 
Paskalda muayyan darajada metodlar dialektikasini kuzatish mumkin. Ana shu 
faktga yana bir tadqiqotchi R.Taton diqqatini qaratadi, aynan: “Paskalning hamma 
mulohazalari, qaysi fan sohasida bo‘lmasin, uning shu soha ustida ish olib borgandan 
so‘nggina paydo bo‘ladi. U nazariyotchining qaysidir bilim sohasidagi abstrakt 
mulohazalarining natijasi emas. ... Shu xususiyat Paskalni o‘sha davr faylasuf-
olimlaridan farqlab turar edi. Dekart esa amaliyotchi bo‘lmagan sohada, refleksiyaga 
yo‘l
qo‘yar edi” [8, 131-132]. 
Tadqiqotchi L.I.Filippovning, “Paskalning ilmiy metodlari dekartcha 
metodlarga diametral qarama-qarshi, F.Bekonning induktiv metodlariga yaqin” [9, 
138], - degan fikriga qo‘shilib bo‘lmaydi. Nazariy metodologiya sohasida Paskal 
Dekart an’anasini davom ettiradi, unga qarshi turmaydi. Agar real bilish
jarayonida 
Dekart o‘zining metodologiyasi va falsafasiga ko‘ra, hissiyot, tajriba, eksperiment, 
induksiyani ahamiyatini yuqori ko‘targanligini tan olsak, unda ular o‘rtasidagi 
masofa yanada yaqinlashganligini kuzatishimiz mumkin. Lekin nazariy bilimlarida 
Dekart eksperimentning rolini kamsitmaydi. 

---