Organizmlarning ko’payishi. Jinssiz ko’payish

Spermatogenez. Spermatozoid hujayrasining hosil bо‘lishida 4 davr tafovut etiladi:
1. Kо‘payish.
2. О‘sish.
3. Yetilish
4. Shakllanish (spermiogenez)
Organizmning embrional rivojidan boshlab jinsiy bez urug‘ naylarining eng tashqi zonasida joylashgan hujayralar – spermatogoniylarda muntazam ravishda mitoz yо‘li bilan kо‘payish rо‘y beradi. Muntazam kо‘payib turuvchi hujayralarning ikki toifasi – A va B spermatogoniylar farqlanadi. A toifadagi spermatogoniylarda rо‘y berib turgan kо‘payish (mitoz) jarayoni shu hujayra miqdorining kamaymasligini ta’minlab beradi. A spermatogoniylar о‘zak hujayra hisoblanadi. Shu hujayra­larning kо‘p marta bо‘linishi bilan V spermatogoniylar hosil bо‘ladi. Balog‘atga yetish bilan mana shu V spermatogoniylarda mitoz jarayon bir necha bor sodir bо‘lib, hosila hujayralar keyingi davrga о‘tadi. Shu toifa hujayralar о‘sish davriga tayyor hujayralar hisoblanadi.
О‘sish davri bilan meyozning boshlanishi sodir bо‘ladi. Profaza sо‘ngida yirik 1 – tartibli spermatotsit hosil bо‘ladi. Bu hujayralar urug‘ nayi devorining keyingi qismiga siljiydi. Meyozning birinchi bо‘linishi bilan, har bir shunday hujayradan gaploid xromosoma tо‘plamiga ega bо‘lgan ikkita 2 – tartibli spermatotsit hosil bо‘ladi va spermatogenezning yetilish davri boshlanadi. Shu bо‘linishdan, keyin, ketma-ket sodir bо‘lgan meyozning ikkinchi bо‘linishi natijasida, har bir 2 tartibli spermatotsit hujayrasi, urug‘ nayi tyoshigiga farq qismda joylashgan, ikkitadan spermatid hujayralari hosil qiladi. Bu hujayralar mayda, chо‘zinchoq bо‘ladi. Odamda meyoz bо‘linishning birinchi davri bir necha hafta davomida kechadi, 2- bо‘linish esa 8 soat davom etadi.
Spermatidalarning spermatozoidlarga aylanishi – spermio­genez jarayoni murakkab bо‘lib, dastavval spermatid yadrosi kichiklashadi, xromatin о‘ta zichlashib boradi, yadro bir tomonga sitoplazma esa, uni о‘rab boshqa tomonga siljiydi. Sitoplazma tuzilmalarining murakkab qayta joylanishi, sitoplazma «ortiqcha» qismining parchalanishi rо‘y beradi. Golji kompleksi yadro oldi qismiga joylashib, murakkab о‘zgarishlar natijasida akrosomaga aylanadi.
Spermatogenez mobaynida jinsiy hujayralar urug‘ nayi devoridagi oziqlantiruvchi hujayra – Sertoli hujayrasi bilan farqdan bog‘liq bо‘ladi. Ularning о‘zaro zich yotishi Sertoli hujayrasining oziqlantirish, degeneratsiyaga uchragan hujayralarni fagotsitoz qilish va boshqa faoliyatlarni bajarib, spermatozoid hosil bо‘lishida muhim ahamiyati borligini kо‘rsatadi.
Spermatogenez jarayonida har bir spermatogoniy gaploid xromosoma tо‘plami tutgan 4 ta spermatozoid hosil qiladi. Shu spermatozoidlardan ikkitasi X jinsiy xromosoma, ikkitasi esa Y xromosomaga ega bо‘ladi. Demak, erkak organizmi jinsiy hujayralari ikki xil xromosomali hujayra – geterogamet hujayra hisoblanadi. Spermatogenez jarayoni kо‘pgina hayvonlarda yilning ma’lum vaqtlaridagina sodir bо‘ladi. Boshqa vaqtlarda ularning jinsiy bezi urug‘ nayida, faqatgina, spermatogoniylar bо‘ladi.