Organik kimyo laboratoriyasida ishlashdagi texnika xavfsizligi qoidalari. Metanning olinishi xossalarini o`rganish. Alkanlarga kaliy permanganatning ta’siri va mavzuga oid mashqlar

1-mavzu

Organik kimyo laboratoriyasida ishlashdagi texnika xavfsizligi qoidalari. Metanning olinishi xossalarini o`rganish. Alkanlarga kaliy permanganatning ta’siri va mavzuga oid mashqlar

Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi

Vaqti – 4 soat	O’quvchilar soni 15-18 nafar
O’quv mashg’ulotning shakli	Mavzuga oid bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish bo’yicha amaliy mashg’uloti
Asosiy o’quv masalalari	Organik kimyo laboratoriyasida ishlashdagi texnika xavfsizligi qoidalari Alkanlar ta’rifi, tuzilishi. Alkanlarning olinish usullari Alkanlar izomeriyasi, nomenklaturasi.
O’quv mashg’ulotning maqsadi: O’quvchilarni alkanlar haqidagi bilimlarni shakllantirish.
O’qituvchining vazifalari: mavzu bo’yicha bilimlarni mustaxkamlash va chuqurlashtirish; o’quv bilimlarini sistemalashtirish, taqqoslash, umumlashtirish, tahlil qilish kabi ko’nikmalarni hosil qilish;	O’quv faoliyatining natijalari: O’quvchi darsning oxirida bilishi kerak: alkanlarni ratsional va sistematik nomenklaturalar bo’yicha nomlashni; alkanlar izomerlarini yozishni;
O’qitish uslubi va texnikasi	Aqliy xujum, blits-so’rov, suxbat, testlar, «birgalikda o’rganamiz»
O’qitish vositalari	O’quv qo’llanmalar, organik birikmalarnirng sharosterjenli va masshtabli modellari, qog’oz varaqlari, doska, bo’r
O’qitish shakli	Frontal, individual, guruhlarda ishlash
O’qitish sharoitlari	O’qitishning texnologik vositalari bilan jihozlangan organik kimyo bo’yicha amaliy ishlarga mo’ljallangan auditoriya

1.2. Amaliy mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqichlar, vaqti	Faoliyat mazmuni
	o’qituvchi	O’quvchi
1-bosqich. Kirish (20 min.)	1.1. Mavzuni (doskada yozidi) maqsadni, o’quv mashg’ulot o’tkazish rejasi va mashg’ulotdan kutiladigan natijalar rejasini ma’lum qiladi. 1.2. Organik kimyo amaliyot xonasida ishlash qoidalari bilan tanishtiradi (ilova-1).	Tinglaydilar, yozadilar. Eshitib hulosa qilib, yozadilar
2-bosqich. Bilimlarni tekshirish (40 min.)	2.1. Mavzuning tayanch tushunchalari bo’yicha blits-so’rov (ilova-2) o’tkazadi va bir necha javoblarni eshitadi. 2.2. O’quvchilar bilimini ular bilan suhbat, o’tkazib, Jamoa muhokamasi uchun savollar beradi va tahlil qiladi.(ilova-3)	2.1. Savollarga javob beradilar, doskada yozadilar, javob berayotgan o’quvchilarni tinglaydilar, savollar beradilar. 2.2. Suxbatda ishtirok etadilar, savollarga javob beradilar, doskada javob yozadilar.
3-bosqich. Axborot (80 min.)	3.1. O’quvchilarni 3 guruhga ajratadi va ularga topshiriq – tajriba yo’riqnomasini beradi.(ilova-4 va ilova-5) 3.2. Mavzu bo’yicha berilgan amaliy tajribalarning bajarilishi va tajribada olingan natijalarni kuzatadi. 3.3. Amaliy ishlarini bajarilishi bo’yicha bayonlarni rasmiylashtirish va olingan natijalarni baholashni tashkil etadi. 3.4. Olingan natijalarni umumlashtiradi, izohlaydi, amaliy ishlarini bajarishi bo’yicha qilingan xulosalarga e’tibor beradi. 3.5. O’zlashtirishni darajasini aniqlash uchun har bir o’quvchiga test savollari tarqatadi.(ilova-6) 3.6. O’quvchilarga alkanlar, nomenklaturasi va izomeriyasiga oid mashqlar yechishni o’rgatadi (ilova-7)	3.1. Tajribalar bilan tanishadilar. 3.2. Amaliy tajribalarni bajaradilar. 3.3. Kuzatilgan natijalarga e’tibor beradilar, xulosa qiladilar, Amaliy ishlari bayOHini to’ldiradilar. 3.4. Eshitadilar va aniqlaydilar. 3.5. Test topshiriqlarini bajaradilar va olingan natijalarni muhokama qiladilar.
4-bosqich. Yakuniy (20 min.)	4.1. Mashg’ulotni yakunlaydi, xar bir O’quvchini bilimini baholaydi, faol ishtirokchilarni rag’batlantiradi. 4.2. Kelgusi darsga uy vazifasini berad(iilova-8).	4.1. Tinglaydilar. 4.2. Yozadilar.

Ilova1


Organik kimyo amaliyot xonasida ishlashdagi texnika xavfsizligi qoidalari.
1.Laboratoriyada ishlashda ozodalikka, tinchlikka, saramjomlikka hamda xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qiling.

2.Laboratoriyada chekish, suv ichish va ovqatlanish yaramaydi.

3.Reaktivlarni, gazni va elektr energiyasini tejash lozim, tajribada ko`rsatilgan reaktivlarni esa, ortig`i bilan olish kerak emas. Yonib turgan gaz gorelkasini va elektr asboblarini nazoratsiz qoldirmang.

4.Tajriba tugagach, gaz gorelkasining jo`mraklarini berkiting va elektr asboblarini o`chiring.

5.Rakovinaga kislota, ishqor, o`tga uch suyuqliklar xamda oltingugurtli birikmalarni to`kish yaramaydi. Keraksiz bunday suyukliklarni maxsus idishlarga solish lozim.

6.Rakovinaga qog`oz, qum va shunga o`xshash boshqa narsalarni tashlamang...Ish o`rnini toza tutish lozim. Keraksiz idishlar, reaktivlar va asboblar ish o`rnida turmasin.

7.Laboratoriyada o’quvchining yolg`iz uzi tajriba o`tkazishi yaxshi emas.

8.Labaratoriyada o’quvchlar xalatsiz ishlashi mumkin emas,

9.Laboratoriyadan chiqa turib, ish o`rni tozaligini, gaz va vodoprovod jumraklarining berkligini, elektr asboblarni lampochkalarning o`chirilganligini tekshiring.











Ilova 2

Blits-so’rov savollari Quyidagi uglevodorodlarning tuzilish formulalarini yozib, ratsional nomenklatura bo’yicha nomlang: a) 2-metil-4-etilgeksan, b) 2,2-dimetilpropan, v) 2,2,3-trimetilbutan, g) 2,6-dimetil-3-etilgeptan, d) 2,2,4,4-tetrametilpentan. Uglevodorodlarning tuzilish formulalarini yozib, xalqaro nomenklatura bo’yicha nomlang: a) diizopropilmetan, b) dimetiletilmetan, v) metilizopropilikkilamchi-butilmetan, g) metilpropilmetan, d) dimetilikkilamchi-butiluchlamchi-butilmetan. Quyidagi moddalarni ratsiOHal va sistematik nomenklaturalar bo’yicha nomlang: CH2-CH3 CH3   a) CH3-CH-CH3 b) CH3-CH2-C-CH2-CH-CH3   CH3 CH2-CH3 CH3 CH3 CH3 CH2-CH3     v) CH3-CH-CH-S-CH3 g) CH3-CH-CH-CH3 d) CH3-C-CH3     H3C CH-CH3 H3C-CH-CH3 CH3-CH-CH3  CH3

Ilova 3
Jamoa muhokamasi uchun savollar

1. 
   Quyidagi birikmalarning aralashmasiga natriy metali ta’sir ettirilganda qanday uglevodorodlar hosil bo’ladi: a) metil yodid va izobutil yodid, b) propilbromid va ikkilamchi butilbromid, v) izopentilbromid va etilbromid, g) etilyodid va izopropil yodid? Reaksiya tenglamalarini yozing.
   
2. 
   Izopentanning barcha olinish usullarini yozing. Uning nitrolash, xlorlash reaksiya tenglamalarini keltiring.
   
3. 
   Quyidagi sxemalarni amalga oshirish reaksiya tenglamalarini yozing: a) propan kislota → 2-nitrobutan, b) propan → 2,3-dimetilbutan.
   
4. 
   Siklopropan va tsiklogeksanlarning misolida tsikloalkanlarning umumiy va farqli reaktsiOH qobiliyatini tushuntiring. Tegishli reaksiya tenglamalarini yozing.
   
5. 
   Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshiring va olingan mahsulotlarni nomlang:
   

SO₂, Cl₂, hv

4

NaOH Br_2, hv Na suyul. HNO₃,t,’

CH₃-CH-SOOHa 1 2 3 5

 Cl₂, hv

CH₃ 6

HBr

2

H₂, kat.

Zn 3

b) 1,3-dibrom-2-metilpropan 1 Cl₂, hv

4

Cl₂, t

5

Ilova 4

Tajribalar

Alkanlar, metanning olinishi, xossalari
Kerakli jihoz va reaktivlar: probirka, gaz o`tkazgichli shisha nay, probirka qizdirgich – KSL-1087-1 magnitli aralshtirgich KSL-1178-1, elektron tarozi KSL-1007-1, shtativ, sirka kislotaning natriyli tuzi, natron oxak, kaliy permanganatli suv, bromli suv.

Ishni bajarish tartibi:
Laboratoriya sharoitida to`yingan uglevodorodlarni kislotalarning natriyli quruq tuzlarini qattiq ishqorlar bilan qizdirish natijasida olish qulay.

Probirkaning 2/3 hajmigacha 1 —2 g sirka kislotaning maydalangan natriyli quruq tuzi va natron oxak aralashmasi solinadi. Bu aralashma 1 g CH₃COONa va 2 g natron oxakdan iborat. Probirkaning og`zi gaz o`tkazgich shisha nay o`rnatilgan probka bilan bekitiladi va rasmda ko`rsatilganidek probka qisqich yordamida shtativga maxkamlanadi. Gaz o`tkazgich nayning bir uchi probka orqali suv solingan probirkaga tushiriladi (suv metan gazini boshqa aralashmalardan tozalash uchun hizmat qiladi) va probirka probirka qizdirgichda qizdiriladi.

t⁰

СН₃СOONa + NaOH CH₄ + Na₂CO₃

Ilova 5
Alkanlarga kaliy permanganatning ta’siri va mavzuga oid mashqlar
Kerakli jihoz va reaktivlar: probirka, gaz o`tkazgichli shisha nay, probirka qizdirgich – KSL-1087-1 magnitli aralshtirgich KSL-1178-1, elektron tarozi KSL-1007-1, shtativ, kaliy permanganatli suv, bromli suv.

Ishni bajarish tartibi:
Reaksiya natijasida hosil bo`lgan metan probkadagi gaz o`tkazgich shisha nay orqali avval bromli suv solingan probirkaga, so`ngra kaliy permanganat solingan probirkaga tushiriladi. Metan gazining bromli suv va kaliy permanganat eritmasi bilan reaksiyaga kirishmaganligini bu eritmalarning rangi o`zgarmaganligidan ko`ramiz.

Tajriba boshlangandan so`ng 1—2 minut o`tgach gaz o`tkazgich nay orqali chiqayotgan metani yoqamiz, u yonadi.

.

Benzin va kerosinning alangalanish harorati

Kerakli jihoz va reaktivlar: benzin, kerosin, 2 ta chinni likobcha.
Ishni bajarish tartibi:
Chinni likobchalarning biriga 1-2 ml benzin, ikkinchisiga shuncha kerosin quying. Benzin solingan likobchaga yonib turgan gugurt cho’pi tuting, u yonadi, kerosin esa yonmaydi. Unga tushirilgan yonib turgan gugurt o’chadi, chunki kerosinni yondirish uchun avval uni 30-40^oC gacha isitish kerak. Shundagina kerosin benzin kabi yonadi.

Ilova 6
TESTLAR

1. Izopropilyodid va ikkilamchi-butilyodidlar aralashmasiga Na metalli ta’sir ettirilsa, qanday modda hosil bo’lmaydi?

A. 3,4-dimetilgeksan B. 2,3-dimetilbutan

C. 2,4-dimetilpentan D. 2,3-dimetilpentan
2. Alkanlarni sulfoxlorlashda qanday reagent (yoki aralashma) qullaniladi?

A. SO₂+CI₂ B. SO₃ C. H₂SO₄   D. SO₂+1/2O₂

3. Qanday digalogen xosila rux bilan ta’sirlashganda metiltsiklopentan xosil bo’ladi?

A. 2,4-Dibromgeksan B. Propilbromid

C. 1,5-Dibromgeksan D. 1,4-Dibromgeksan
4. Quyidagi uzgarishlarni amalga oshirishda qanday reagentlar (1,2) olish zarur?

1 2

CH₂ – C N – CH₂ A yodbutan

| | |

Br CH₃ Br

A. 1) Zn; 2) HJ B. 1) Zn; 2) J₂

C. 1) NaOH (suv.); 2) J₂ D. 1) NaOH (suv.); 2) HJ
5. Quyidagi moddalarning qaysi biri natrOH ohagi bilan qizdirilganda dimetilikkilamchi butilmetan xosil buladi?

A. CH₃-CH-CH₂-CH-CH₂-C=O C. CH₃-CH₂-CH-CN–CH₂-C=O

| | | | | |

CH₃ CH₃ OHa CH₃  CH₃ OHa

V. CH₃-CH-CN-CH₂-C=O D. CH₃-CH₂–CH-CH-C=O

| | | | | |

CH₃ CH₃ OHa CH₃ CH₃ OHa
6. Dimetilpropilmetanning brom bilan o’zaro ta’sir reaksiyasi maxsulotini ko’rsating?

A. 2-brom-2-metilpentan B. 3-brom-2-metilpentan

S. 2-brom-4-metilpentan D. 1-brom-4-metilpentan
7. Izobutilyodidga Na metalli ta’sir ettirilsa, qanday modda hosil bo’ladi?

A. Izopropil-ikkilamchi-butilmetan C. 2,3-dimetilgeksan

B. Dimetil izopentilmetan D. 2,4-dimetilgeksan
8. Quyida keltirilgan birikmalaridan qaysilari qanday bir xil mexanizm bo’yicha brom bilan reaksiyaga kirishadi?

1. Butan 2. Buten-1 3. Siklogeptan

A. 2,3 S_R B.2,3 A_E C.1,2 CH D.1,3 S_R
9. Qaysi tsikloparafinlarning tsis-trans izomerlari bor?

1. Metiltsiklopropan 2. 1,1-Dimetiltsiklobutan

3.1,2-Dimetiltsiklopentan 4. 1,3-Dimetiltsiklogeksan

A. 1,2 V. 2,4 S. 2,3 D. 3,4

10. Alkanlarga Konovalov reaksiyasida qanday reagent (yoki aralashma) qo’llaniladi?

A.12-13%HNO₃ B. kOHts.HNO₃ C. SO₂+CI₂ D. SO₃

11. Quyida keltirilgan moddalardan qaysilari Na metalli bilan o’zaro ta’sirlashganda 3,4-dimetilgeksan xosil bo’ladi?

A. Etilyodid va 2-yod-3-metilpentan C. Ikkilamchi-butil yodid

B. Metil yodid va 3-yod-4-metilgeksan D. Izobutil yodid

12. Siklopropan brom, bromovodorod, vodorod bilan o’zaro ta’sir uchta reaksiyasi mahsulotlarini ko’rsating.

A. CH₂-CH-CH₃; CH₂-CH₂-CH₃; CH₃-CH₂-CH₃

| | |

Br Br Br
B. CH₂-CH₂-CH₂; CH₃-CH-CH₃; CH₃-CH=CH₂

| | |

Br Br Br

C. Reaksiya ketmaydi

D. CH₂-CH₂-CH₂; CH₃-CH₂-CH₂-Br; CH₃-CH₂-CH₃

| |

Br Br
13. 2-metilbutanni sulfolaganda qanday mahsulot oson hosil bo’ladi?

SO₃H

|

A.CH₃-CH–CH-CH₃ B.CH₃-C-CH₂CH₃ S.CH₃-CH-CH₂-CH₃

| | | |

NO₃C CH₃  CH₃ CH₂SO₃H

14. Ikkilamchi izopentiliodidga HJ ta’sirida (qizdirilganda) qanday modda xosil bo’ladi?

A. Pentan V. 2,3-diyodpentan

C. 2-metilbutan D. 2,2-diyod-3-metilbutan
15. Qanday digalogen xosila rux bilan ta’sirlashganda metiltsiklopentan xosil bo’ladi?

A. 2,4-Dibromgeksan B. Propilbromid

C. 1,3-Dibrombutan D. 1,4-Dibromgeksan


Ilova 7

Alkanlarni nomenklaturasi va izomeriyasiga oid mashqlar
1).Geksanning izomerlarini yozib, ratsional va xalqaro nomenklaturasi bo`yicha ularning nomlarini yozing.

2).Quyida ko`rsatilgan birikmalarning nomlarini rasional va Xalqaro nomenklaturalari bo`yicha atang.

3).3-metilgeksanning, 2,3-dimetilpentanning struktura formulalarini yozib, rasional nomenklatura bo`yicha ularning nomlarini aytnng.

4.)2,2- dimetil 4,4-dietiloktanni 3,3,5,5- tetrametilgek-sanni, 3- etilgeksaini yozing.

5).bir l metan gazini olish uchun kancha SO va vodorod sarf kilish kerak?

6).2,8 l metan gazini olish uchun kancha etil yodid va vodorod gazi talab qilinadi?
Ilova 8

Kelgusi darsga uy vazifa: Alkannlarning xossalari Mashqlar: 46 betdagi 4-10 gacha, 52 betdagi 4-10 gacha. Tajribalar Adabiyotlar: 1. I.M. Primuhamedov, A.Shukurov. «Organik kimyo»dan amaliy qo'llanma. T., 2006. 2. I.M. Primuhamedov. «Organik kimyo». T., 2006.