Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

RCH = CH – C = O 
H
α
,
β
-to’yinmagan aldegid
α
β
Tollens reaktivi
RCH = CH – C = O 
OH
α
,
β
-to’yinmagan kislota
α
β
Ketonlarni oksidlash uglerod-uglerod bog’ning uzilishi bilan amalga oshadi va shuning 
uchun maxsus sharoitlar (galoform reaktsiyasidan tashqari) ni talab etadi. Reaktsiya faqatgina 
nazariy axamiyatga ega: ketonlar karbonil guruhining ikki tomonidan uglerod-uglerod bog’ni 
uzilishi bilan oksidlanadi va karbon kislotalar aralashmasi hosil bo’ladi. 
CH
3
CH
2
CH
2
CCH
2
CH
3
O
6
5
4
3 2
1
KMnO
4
, H
+
qizdirish
C
2
– C
3
parchalanish
C
3
– C
4
parchalanish
CH
3
CH
2
CH
2
COOH + HOOCCH
3
CH
3
CH
2
COOH + HOOCCH
2
CH
3
3 2
1
6
5
4
2 1
6
5
4
3
Bu reaktsiya siklik ketonlardan dikarbon kislotalar olishda muhim axamiyatga ega 
(dikarbon kislotalarga qarang). 
Metil ketonlar gipogalogenidlar ishtirokida oson oksidlanadi – galoform reaktsiyasi. Bu 
reaktsiya nafaqat metilketonlarni taxlil qilishda, balki gipogalogenitning qo’shbog’ bo’yicha 
reaktsiyasi amalga oshmasligi tufayli amaliy ahamiyatga ham ega, masalan: 
– C = C – C – CH
3
O
aldol kondensatlanish mahsuloti
H CH
3
KOCl
– C = C – C – OH + CHCl
3
O
α
-metildolchin kislota
H CH
3
Qaytarish.
Aldegidlar qaytarilganda birlamchi spirtlar, ketonlar esa ikkilamchi spirtlar 
hosil qiladi: qaytarishni katalitik gidrirlash orqali yoki litiy alyuminiy gidrid LiAIH
4 
kabi 
qaytaruvchilar bilan amalga oshirish mumkin. Bu reaktsiyalardan olinish qiyin bo’lgan birlamchi 
va ikkilamchi spirtlarni olshida foydalaniladi: 
O
H
2
+
H
OH
siklopentanol
LiAlH
4
siklopentanon
CH
3
CH=CHCHO
H
2
, Ni
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
OH
kroton aldrgid
n-butil spirti
– CH = CHCHO
NaBH
4
H
2
+
– CH = CHCH
2
OH
dolchin spirti
dolchin aldegid
Natriy borgidrid xatto uglerod-uglerod qo’shbog’ karbonil guruhi bilan tutash bo’lgan 
holatida ham qo’shbog’ni qaytara olmaydi, shuning uchun aldegidlardan yoki ketonlardan 
to’yinmagan spirtlar olishda qo’llaniladi. 
Aldegid va ketonlarni uglevodorodlargacha ham qaytarish mumkin, bunda: a) 
amalgammalangan rux va kontsentrlangan HCl dan (Klemmensen bo’yicha qaytarish; b) 
gidrozin va kuchli asos, masalan KOH yoki uchlamchi-butilat kaliy ishtirokidan (Kijner-Volf 
bo’yicha qaytarish) foydalaniladi. Bu usullar Fridel-Krafts bo’yicha atsillash orqali hosil 
qilinuvchi alkilarilketonlarni qaytarishda keng qo’llaniladi va bu reaktsiyalar ketma-ketligi orqali 
aromatik xalqaga tarmoqlanmagan uglerod zanjirini kiritishda foydalaniladi, masalan: 

---

301 
OH
OH
CH
3
(CH
2
)
4
COOH, ZnCl
2
OH
OH
O = C(CH
2
)
4
CH
3
Zn(Hg), HCl
OH
OH
CH
2
(CH
2
)
4
CH
3
4-n-geksilrezosin
Bundan tashqari glikollar va epoksidlar mavzusida karbonilli birikmalarni bimolekulyar 
qaytarish orqali pinokonlar sintezini ko’rib o’tgan edik. 
Grinyar reaktivlarini birikishi.
Aldegid va ketonlarga Grinyar reaktivlarini birikishi 
bizga ma’lum bo’lib, murakkab tuzilishli spirtlar olish uchun xizmat qiladi. 
Magniydan karbonil uglerodiga elektronlar jufti orqali o’tuvchi organik qoldiq, kuchli 
reagent hisoblanadi. 
C = O
C = O
+ R: 
+ R: 
MgX
MgX
– C – O Mg X 
–
+
R
Magniy birikmalari (RMgX, R
2
Mg, MgX
2
) Lyuis kislotalari sifatida ta’sir ko’rsatadi va 
jarayonning katalizatori bo’lib xizmat qiladi. 
C = O
C = O
+ R: 
+ R: 
MgX
MgX
C = O Mg X
C = O Mg X
R
–
+
R: 
R: 
MgX
MgX
– C – O Mg X 
–
+
R
+
+
R:MgX
R:MgX
nukleofil reagent 
xujumi uchun nishon
Metall gidridlari bilan qaytarish.
Aldegidlar va ketonlar metall gidridlari: masalan litiy 
alyuminiy gidrid LiAIH
4 
ta’sirida oson va yuqori unum bilan spirtlarga o’tadi. 
4 R
2
CO + LiAlH
4
(R
2
CHO)
4
AlLi
H
2
O
4 R
2
CHOH + Al(OH)
3
+ LiOH
Bu reaktsiya Grinyar reaktivining karbonil guruhi bo’yicha birikishi kabi amalga oshadi. 
Bunda nukleofil bo’lib gidrid ion N
-
: holatida elektron jufti bilan metalldan karbonil uglerodiga 
o’tuvchi vodorod xizmat qiladi. 
C = O
C = O
+ H: AlH
+ H: AlH
3
3
– C – O AlH
3
–
–
C = O
C = O
+ 3
– C – O Al
–
4
Bu holatda ham reaktsiya Lyuis kislotasi ta’sirida tezlashadi: Lyuis kislotasi uch valentli 
alyuminiy yoki litiy ionidir. 
C = O
C = O + Al –
C = O 
C = O 
–
–
Al 
Al 
–
–
–
+
Sianid-ionini birikishi
. HCN elementlari aldegid va ketonlardagi karbonil guruhi 
bo’yicha birikib siangidrinlar hosil qiladi. 
–
–
C = O
C = O + CN 
–
–
–
C 
C 
–
–
CN
CN
OH
H
+
siangidrin
–
–
C = O
C = O + CN 
–
–
–
C 
C 
–
–
CN
CN
OH
H
+
siangidrin
 
Reaktsiyani ko’pincha mineral kislotani karbonil birikma va natriy sianidning suvli 
eritmasi aralashmasiga qo’shish orqali olib boriladi. Takomillashgan usullardan biri sianidni 

---

302 
karbonili birikmaning bisulfitli hosilasi bilan reaktsiyasiga asoslanadi; bunda bisulfit ioni kerakli 
miqdor kislotaning manbai bo’lib xizmat qiladi. 
–
–
C 
C 
–
–
SO
SO
3
3
Na
Na
OH
+
–
+
C = O
C = O
–
–
C 
C 
–
–
CN + SO
CN + SO
2
2
–
–
+ Na
+ Na
+
+
OH
3
–
–
C 
C 
–
–
SO
SO
3
3
Na
Na
OH
+
–
+
C = O
C = O
–
–
C 
C 
–
–
CN + SO
CN + SO
2
2
–
–
+ Na
+ Na
+
+
OH
3
Reaktsiya nukleofil kuchli asos sianid-ionining karbonil uglerodiga xujumi bilan 
boshlanadi, so’ngra (bir vaqtda bo’lishi ham mumkin) kislorod bo’yicha vodorod ionining 
birikishi siangidrinning hosil bo’lishi taxmin qilinadi. 
C = O
C = O
:CN 
–
–
–
C 
C 
–
–
CN
CN
O 
–
H
+
–
–
C 
C 
–
–
CN
CN
OH
siangidrin
Karbonil guruhi bo’yicha HCN elementlarning birikishi kuzatilsada, kuchli kislota muhiti 
ionlashmagan HCN kontsentratsiyasi maksimal bo’lgan sharoitlarda reaktsiya juda sekin boradi, 
chunki HCN sianid-ionning yomon yetkazib beruvchisidir. 
Siangidrinlar nitril guruhi saqlaydi va ulardan foydalanishning asosiy yo’li gidrolizlash 
orqali α-oksikislotalar yoki to’yinmagan kislotalar olishdir. Masalan: 
– C = O
m-nitrobenzaldegid
H
O
2
N
CN 
–
, H