|
HCHO
birlamchi, qolgan aldegidlardan ikkilamchi, ketonlardan
R
2
CO
– uchlamchi spirtlar hosil bo’ladi.
Karbonil guruxidagi uglerod atomidagi vodorodlarning soni karbonilli birikma
formaldegid, aldegid yoki keton ekanligini aniqlash imkonini beradi. Hosil bo’lgan spirtda
karbonil uglerodi
OH-
guruxi saqlaydi. Ayni holatlarda bu ugleroddagi vodorodlar soni spirtning
birlamchi, ikkilamchi yoki uchlamchi ekanligini belgilab beradi. Misollar:
ukkilamchi spirt
uchlamchi spirt
– C = O + RMgX
– C – O – MgX
R
H
2
O
– C – OH
R
R
′
H
R
′
H
H
R
′
– C = O + RMgX
– C – O – MgX
R
H
2
O
– C – OH
R
R
′
R
′′
R
′
R
′
R
′′
R
′′
boshqa aldegidlar
ketonlar
– C = O + RMgX
– C – O – MgX
R
H
2
O
– C – OH
R
H
H
H
H
H
H
birlamchi spirt
formaldegid
C
C
=
=
O
O
+
+
R
R
:
:
M
M
g
g
X
X
– C – O Mg X
–
+
R
– C – OH + Mg(OH)X
R
H
+
Mg
2+
+ X
–
+ H
2
O
spirt
R – C = O
H
R – C = O
R
aldegid
keton
246
Grinyar reaktividan ikkita uglerod atomi saqlovchi spirt olish uchun etilen oksididan
foydalaniladi.
Organik gurux yana uglerod atomi, magniy esa kislorod bilan bog’lanadi, lekin yuqori
kuchlanish ostida bo’luvchi xalqadagi uglerod-kislorod
δ
-
bog’ uziladi:
Grinyar sintezini rejalashtirish.
Dastavval maqsaddagi spirtni hosil qilish uchun
qanday Grinyar reaktividan va qanday karbonilli birikmadan foydalanish kerakligini ajratib olish
zarur.
OH-
guruxi saqlovchi uglerod atomi bilan bog’langan guruxlardan biri Grinyar reaktiviga,
qolgan ikkitasi (vodorod ham nazarda tutiladi) karbonil birikmaga tegishli hisoblanadi.
Ko’pchilik spirtlarni reagentlarning turli kombinatsiyalari orqali hosil qilish mumkin;
misol uchun 2-fenil-2-geksanolni ko’rib chiqsak:
MgBr +
fenilmagniy
bromid
H
2
C CH
2
O
etilen oksidi
CH
2
CH
2
OMgBr
H
2
O
CH
2
CH
2
OH
β
-feniletil spirti
H
2
C CH
2
O
+ RMgX
RCH
2
CH
2
OMgX
H
2
O
RCH
2
CH
2
OH
birlamchi spirt
zanjir ikki uglerod atomiga uzun
etilen oksidi
n-C
4
H
9
MgBr + CH
3
– C = O
CH
3
n-C
4
H
9
COMgBr
CH
3
CH
3
H
2
O
n-C
4
H
9
COH
CH
3
CH
3
dimetil-n-butil-
karbinol
CH
3
– C = O
H
CHOMgBr
CH
3
H
2
O
CHOH
metilfenil
karbinol
CH
3
MgBr +
fenilmagniy
bromid
CH
3
CH
2
CHCH
3
+ H – C = O
MgBr
H
CH
3
CH
2
CHCH
3
CH
2
– OMgBr
H
2
O
CH
3
CH
2
CHCH
3
CH
2
– OH
ikkilamchi-butil-
magniy bromid
ikkilamchi-butil-
karbinol
247
Ushbu sxemalarda 2-fenil-2-geksanolni sintez qilish uchun 4 ta uglerod atomiga ega
bo’lgan Grinyar reaktivi va aromatik ketondan yoki fenilmagniygalogenid (Grinyar reaktivi) va
oltita uglerod saqlovchi alifatik ketondan foydalanilgan. Bunday sintezlarda u yoki bu xom
ashyodan foydalanish, ularning mavjudligi hamda arzonligi bilan bog’liq bo’lib, sanoatda
olinishi bilan karbonilli birikmalar mavzusida tanishib chiqamiz.
Grinyar sintezini chegaralovchi omillar.
Grinyar reaktividan foydalanishning muhim
omili hisoblanuvchi yuqoriReaksion qobiliyat namoyon etishi, ularni qo’llashda ba’zi chegaralar
mavjudligiga ham sabab bo’ladi.
Alkanlar mavzusida biz ilk bor Grinyar reagenti bilan tanishgan edik: kuchli kislota
bo’lgan suv, kuchsiz kislota bo’lgan alkanni siqib chiqarishini yodga oling. Xuddi shuningdek,
elektromanfiy elementlar – kislorod, azot, oltingugurt bog’langan yoki uchbog’dagi uglerod
atomi vodorodi turli birikmalar bilan bog’langan Grinyar reaktivini parchalash uchun yetarli
darajada kislota xususiyatiga ega bo’ladi. Grinyar reaktivi kislorod, uglerod-(II)-oksidi hamda
uglerod – kislorod yoki uglerod – azot qo’shbog’ saqlovchi barcha organik birikmalar bilan oson
ta’sirlashadi.
Grinyar reaktivi va aldegid reaksiyasidagi ayrim muhim omillar ta’sirini ko’rib chiqsak.
Dastlab alkilgalogenid, aldegid va erituvchi sifatida ishlatiluvchi efirlar o’ta quruq va spirtlardan
holi bo’lishi kerak; Grinyar reaktivi suv mavjud holatlarda hosil bo’lmaydi. Reaksion qurilma
ham quruq bo’lishi talab etiladi. Reaksion sistema namlik, kislorod va uglerod dioksid kirishidan
himoyalangan bo’lishi kerak: suv bug’laridan himoyalash uchun odatda kalsiy xlorid to’ldirilgan
quvirlardan; kislorod va uglerod dioksiddan himoyalash uchun esa sistemaga quruq azot
uzatishdan foydalanish tavsiya etiladi. Agar bu jarayonlarning barchasi bajarilsa, maqsaddagi
spirtni yuqori unum bilan hosil qilish imkoniyati yaratiladi.
Grinyar reaktivini galogen atomidan tashqari reaksiyada hosil bo’luvchi Grinyar reaktivi
bilan ta’sirlashuvchi boshqa funktsional gurux saqlovchi birikmalardan (masalan,
HOCH
2
CH
2
Br
) olish mumkin emas.
HOCH
2
CH
2
MgBr
tarkibli birikmani
HOCH
2
CH
2
Br
dan
sintez qilishga urinishlar xech qanday samara bermaydi, chunki hosil bo’luvchi Grinyar reaktivi
boshqa molekulalardagn faol
–OH-
guruxi bilan ta’sirlashib,
HOCH
2
CH
2
-H
birikma hosil
bo’lishiga olib keladi.
Arilmagniygalogenidlar olishda ayniqsa etiborli bo’lish kerak, chunki benzol xalqasida
turli funktsional guruxlar bo’lishi mumkin. Karboksil
(-COOH
) gidroksil
(-OH
), amino (
-NH
2
),
sulfo (
-SO
3
H
) guruxlarning barchasida kislorod yoki azot atomlari bilan bog’langan vodorod
atomlari mavjud, shuning uchun ular Grinyar reaktivini parchalash uchun yetarli kislota
xususiyatiga ega. Grinyar reaktivini karbonil (
C=O
) guruxi, yoki karboksil (
COOR)
yoki nitril
(
C
≡
N
) guruxlari mavjud birikmalarga ta’sir ettirish tavsiya etiladi.
NO
2
nitro guruxi Grinyar
reaktivini oksidlab yuboradi.
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
– C –
CH
3
OH
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
MgBr +
CH
3
O
C –
2-fenil-2-geksanol
n-butilmagniybromid
asetofenon
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
– C –
H
3
C
HO
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
– C + MgBr –
2-fenil-2-geksanol
metil-n-butilketon
CH
3
O
fenilmagniybromid
248
Xuddi shuningdek Grinyar reaktivi bilan ta’sirlashuvchi aldegid (karbonilli birikma) ham
ayni reaktiv bilan ta’sirlashuvchi funktsional guruxlar tutmasligi kerak. Masalan: Grinyar
reaktivi karbonil guruxi bilan ta’sirlashgunga qadar quyidagi birikmalardagi
–NO
Do'stlaringiz bilan baham: |
