|
11. Ayrim undoshlar orfoepiyasi haqida gapiring. Undosh tovushlar orfoepiyasi ko'proq kombinator va pozitsion omillar ta’sirida yuz beradigan fonetik hodisalarga bog'liq bo'ladi. Xususan:
b, d jarangli undoshlari so'z oxirida jarangsiz p,t tarzida talaffuz etiladi, bu hoi o’zbek adabiy talaffuzi uchun me’yor hisoblanadi: kitob > kitop, borib > borip, yozib > yozip, savod > savot, obod > obot kabi;
b, d undoshlari jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qollanganda assimilatsiyaga uchrab, p, t holida talaffuz etiladi, bu hoi ham adabiy talaffuz me’yori hisoblanadi: ibtidoiy > iptidoiy, ketdi > ketti\ 3) j, z undoshlarining jarangsiz undoshlar ta’sirida sh, s deb talaffuz etilishi ham adabiy til uchun me’yordir: ijtimoiy > ishtimoiy, mazkur> maskur kabi; 4) b, q undoshlarining intervokal holatda (ikki unli orasida) sirg’aluvchi v, g‘ undoshlariga o'tishi ham adabiy talaffuz me’yoriga xilof emas: bora ber> boraver, keta ber > ketaver kabi.
1-ilova
”Jadvalli mashqlar to‘plami”dan uyga berilgan mashqlar so‘raladi. (Kitob shaklida mavjud).M.Hamroyev
31-mаshq. Quyidаgi gаplаrdаgi аjrаtib ko‘rsаtilgаn so‘zlаrning qаysi tamoyil (fonetik, morfologik, shаkliy, tаrixiy-аn’аnаviy, differensiаtsiya) аsosidа yozilgаnini jadvalda aks ettiring.
1. Qiz onаning, onа qizining diydorigа tozа to‘yadi-dа endi. (J.Аbd.) 2. Xаyrlаshuv oldidаn Shаmsi To‘rаevich, dаrvozаxonаning bir burchаgigа terib qo‘yilgаn pishiq g‘isht uyumini ungаko‘rsаtdi. (N.А.) 3. Binoiyning e’tiqodichа, turkiydа she’r so‘ylаmoq – behudа hаrаkаt. (O.) 4. Yangi tushgаn yilim ro‘zаdа rаmаzon аytib kelib qolishdi. (Sh.) 5. O‘zlаrini chohgа urishgа hozir mullаvаchchаlаr, boshimiz ketsа hаm mаvlono Аli Qushchini qutqаrаmiz, deydilаr. (O.Y) 6. Zilzilаdаn oldin kolxoz dаlаlаri bo‘lgаn pаstu bаlаnd yerlаrdа shаhаrchа tig‘iz hovli-joylаr pаydo bo‘lgаn edi. (P.Q.) 7. Holbuki, аholi soni misli ko‘rilmаgаn sur’аtlаr bilаn o‘smoqda. (O.Y.) 8. Ungа tirkаlib oldim: qаchonki mаshinаsigа qаrаsа, dаrrov men hozir. (O.) 9. O‘rtoqlаringizdаn bittаsi hаzilvon ekаn, tozа kuldirdi. (Mirm.) 10. Shu dаmgаchа oshig‘i olchi bo‘lib kelgаn puldorlаr, boylаrni endi jаhаnnаm qа’rigа dumаlаtаmiz. (O.) 11. Kuz iliq kelgаni uchunmi, Hirot tojdorlаri hаli hаm qаl’а tаshqаrisidаgi bog‘lаrdа yashаmoqdа edilаr. (P.Q.) Toju tаxt dа’vosidаn voz kechdim!(P.Q.) 12. Oqsoqol shunchа yoshgа kirib hаli hech kimdаn bunаqа tа’nаeshitmаgаn edi. (S.Аhm.) 13. Xonzodа begim xonning shаrtini qаbul qilgаndаn keyin Bobirni tа’qib etmаslik hаqidа butun qo‘shingа fаrmon berilgаn edi. (P.Q.)
So‘zlar
|
Tamoyil nomi
|
So‘zlar
|
Tamoyil nomi
|
So‘zlar
|
Tamoyil nomi
|
tozа
|
differensiаtsiya
|
urishga
|
tarixiy-an’anaviy
|
bo’lib
|
|
burchagiga
|
fonetik
|
pastu
|
morfologik
|
qa’riga
|
|
g’isht
|
morfologik
|
shaharcha
|
|
qal’a
|
|
unga
|
fonetik
|
sur’atlar
|
|
da’vosidan
|
|
ko’rsatdi
|
morfologik
|
tirkalib
|
shakliy
|
ta’na
|
morfologik
|
she’r
|
differensiatsiya
|
hozir
|
shakliy
|
ta’qib
|
|
yangi
|
shakliy
|
bittasi
|
|
|
|
aytib
|
morfologik
|
oshig’i
|
|
|
|
32-mаshq.Jadvalda berilagan so‘zlar tarkibidagi tagiga chizilgan unli va undosh harflarning imlosini aniqlab jadvalga yozing.
So‘zlar
|
Harflar imlosi
|
So‘zlar
|
Harflar imlosi
|
savol
|
[o]aytilsa ham, [a] yoziladi
|
avtomat
|
[f]aytilsa ham, [v] yoziladi
|
tonna
|
[o’]aytilsa ham, [o] yoziladi
|
fursat
|
[p]aytilsa ham, [f] yoziladi
|
tovush
|
[i]aytilsa ham, [u] yoziladi
|
savod
|
[t]aytilsa ham, [d] yoziladi
|
chiroq
|
[i]tushirib aytilsa ham, [i] yoziladi
|
izquvar
|
[s]aytilsa ham, [z] yoziladi
|
dо‘ppi
|
[u]aytilsa ham, [o’] yoziladi
|
furajka
|
[sh]aytilsa ham, [j] yoziladi
|
zehn
|
[i]aytilsa ham, [e] yoziladi
|
uchta
|
[sh]aytilsa ham, [ch] yoziladi
|
stadion
|
[y]aytilsa ham, [io] yoziladi
|
yonbosh
|
[m]aytilsa ham, [n] yoziladi
|
kelib
|
[p]aytilsa ham, [b] yoziladi
|
to‘qson
|
[x]aytilsa ham, [q] yoziladi
|
qibla
|
[p]aytilsa ham, [b] yoziladi
|
metall
|
[l] tushirib aytilsa ham, [l] yoziladi
|
33-mаshq. Jadvalda berilagan so‘zlarning asos va qo‘shimchalarining imlosini aniqlab jadvalga yozing.
So‘zlar
|
Asos va qo‘shimchlar imlosi
|
So‘zlar
|
Asos va qo‘shimchlar imlosi
|
bо‘yoq
|
[a] unlisi o aytiladi va yoziladi
|
lovulla
|
[i] unlisi u aytiladi va yoziladi
|
sovuq
|
[i] unlisi u aytiladi va yoziladi
|
bukkan
|
[k] unlisi g aytiladi va yoziladi
|
og‘riq
|
O’zgarmaydi
|
ekkach
|
[k] unlisi g aytiladi va yoziladi
|
tilagi
|
[k] undoshi g aytiladi va yoziladi
|
uqqach
|
[g] unlisi q aytiladi va yoziladi
|
qо‘shig‘i
|
[q] undoshi g’ aytiladi va yoziladi
|
keltir
|
O’zgarmaydi
|
yarmi
|
[i] unlisi m aytiladi va yoziladi
|
ikkov
|
[i] unlisi o aytiladi va yoziladi
|
unda
|
[n] undoshi orttirilgan
|
ulg`ay
|
[u] unlisi tushib qoldirilgan
|
mavqeyi
|
[y] undoshi orttirilgan
|
qayril
|
[i] unlisi tushib qoldirilgan
|
seni
|
[a] unlisi o aytiladi va yoziladi
|
mavzusi
|
[o] unlisi aaytiladi va yoziladi
|
34-mаshq. Jadvalda berilagan so‘zlarning yozilishini (qo‘shib, ajratib, chiziqcha bilan) aniqlab jadvalda aks ettiring.
So‘zlar
|
Imlosi
|
So‘zlar
|
Imlosi
|
orom+baxsh
|
orombaxsh
|
Tо‘rt+kо‘l
|
To’rtko’l
|
Kul+rang
|
Kulrang
|
Kо‘hna+Urganch
|
Kuhna Urganch
|
Sovuq+mijoz
|
Sovuqmijoz
|
Hamma+hammasi
|
Hamma-hammasi
|
Ot+ boqar
|
Otboqar
|
Baxt+saodatli
|
Baxt-saodatli
|
Hay+hayla
|
Hay-hay-la
|
Kecha+yu kunduz
|
Kecha-yu Kunduz
|
Ot+ quloq
|
Otquloq
|
Kuppa+kunduzi
|
Kuppa kunduzi
|
Mol+ qо‘ra
|
Molqo’ra
|
Dar+badar
|
Darbadar
|
Kelin+ tushdi
|
Kelin tushdi
|
Yashang+e
|
Yashange
|
sо‘z+boshi
|
So’z boshi
|
Yiqila+yozdi
|
Yiqilayozdi
|
Hamma+vaqt
|
Hamma vaqt
|
Bir+oz
|
Biroz
|
Och+sariq
|
Och-sariq
|
Yildan+yilga
|
Yildan yilga
|
Mavzu bo‘yicha test topshiriqlarini bajarish.
1. Qaysi qatordagi so‘zlarning ikkinchisi noto‘g‘ri yozilgan?
A) ajdaho va ajdarho B) bekik va berkik C) bema’nilik va bema’nolik D) barcha javoblarda ikkinchi so‘zlar to‘g‘ri yozilgan
2. Noto‘g‘ri yozilgan so‘zlar qatorini belgilang.
A) tasavuf, tasaruf, tasavur B) xohish, mavhum, aqalli
C) avf, ayuhannos, mone’ D) A, C.
3. Qaysi qatorda ayirish belgisining qo‘llanish o‘rniga ko‘ra xatoga yo‘l qo‘yilgan?
A) ma’zur, ma’bud, ma’yus B) ma’shum, ma’suliyat, ma’sud
C) ma’mur, ma’sum, ma’shuq D) mal’un, minba’d
4. Fonetik prinsip(tamoyil) asosida yozilgan so‘zlarni belgilang. 1) yasha; 2) yayra; 3) yashna; 4) o‘yna; 5) ikkala; 6) uchala;
7) yamoq; 8) yong‘oq; 9) yig‘loq; 10) o‘yinchoq.
A) 1,4,5,7,9 B) 1,2,3,5,6 C) 5,7,9 D) 1,5,7,9,10
5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbek tilining asosiyimlo qoidalarini tasdiqlash haqida”gi 1995-yil 24-avgustda qabul qilingan qaroriga asosan tutuq belgisining vazifalari noto‘g‘ri ko‘rsatilgan hukmni aniqlang.
A) “s” va “h” harflari yonma-yon kelganda, ularni “sh” harf birikmasidan farqlash uchun ishlatiladi B) arab tilidan o‘zlashgan so‘zlarda unlidan oldin kelib, uning oldingi undoshdan ajratib aytilishini ifodalash uchun xizmat qiladi C) arab tilidan o‘zlashgan so‘zlarda unlidan keyin kelib, uning cho‘ziqroq aytilishini ifodalash uchun ishlatiladi. D) “n” va “g” harflari yonma-yon kelganda, ularni “ng” harf birikmasidan farqlash uchun ishlatiladi.
6. O‘zak va qo‘shimchalarning yozilishida bir xillikni ta’minlaydigan printsip (yozuv, tamoyil)ga...
A) morfologik prinsip deyiladiB) fonetik prinsip deyiladi
C) an’anaviy prinsip deyiladi D) shakliy prinsip deyiladi
7. Bosh harflarning qo‘llanishida xatoga yo‘l qo‘yilgan qatorni toping.
A) Vodiylarni yayov kezganda Bir ajib his bor edi menda.
B) Yaqinda bu ulug‘ inson “O‘zbekiston qahramoni” oliy unvoniga sazovor bo‘ldi C) O‘quvchilarda Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi, taniqli olim bilan bo‘lib o‘tgan bu uchrashuv katta taassurot qoldirdi. D) B, C
8. Noto‘g‘ri yozilgan so‘zni toping.
A) ertalabgi B) dasturulamal C) AQSh D) bexarxasha
9. Quyidagi so‘zlardan qaysi biri fonetik yozuv qoidasi asosida yozilmaydi?
A) uqqan B) tekkan C) etigi D) fikr-u zikr
10. Qaysi so‘zda ( ‘ )belgisi noo‘rin qo‘llangan?
A) ma’yus B) ma’mur C) ta’m D) ta’qiq
11. Qaysi qatordagi gapda imloviy xatoga yo‘l qo‘yilgan?
A) Mening eng yaqin do‘stim – sensan. B) Do‘stlik o‘lkamizning qudrati, shoni. C) Xadichaxon achchiq achchiq yig‘ladi. D) A,C
12. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi asosida yozilgan quyidagi so‘zlarning qaysi biri imlo qoidasiga ko‘ra xato yozilgan?
A) yumor B) shpris C) konstitutsiya D) lisey
13. Qaysi so‘zlar ayirish belgisisiz qo‘llansa, ma’nosi o‘zgaradi?
A) san’at, qal’a, sa’va B) jur’at, me’mor, ma’yus C) ma’mur, mash’al,ma’no D) na’matak, ma’qul, mo‘’tabar
14. Xato yozilgan so‘zni toping.
A) quvalamoq B) obro‘ytalab
C) shahanshoh D) barchasi to‘g‘ri.
15. Xato yozilgan so‘zlarni toping.
A) shohidlik , ehtirom, yubiley B) hushhol, ulgirmoq, qutilmoq
C) mushkul, sahro, sa’va D) subh, xushbo‘y, changal
16. Ketma-ket kelgan bir xil undoshlarning biri tushirilganda, so‘z ma’nosi o‘zgaradigan qatorni belgilang.
A) issiq, chaqqon, pilla B) millat, jajji, tashabbus C) mashshoq, cho‘qqi, qattiq D) tafakkur, xullas, achchiq
17. Qaysi so‘zlarda q tovushi x tarzida talaffuz etilsa ham,
q yoziladi?
A) oqim, bosqich, cho‘ziq B) so‘roq, oqibat, sog‘liq C) taqsimot, maqsad, oqsil D) iqlim, ishqor, botqoq
18. Noto‘g‘ri yozilgan so‘zlarni aniqlang.
A) hayhot, halitdan, qittak, dabdurustdan B) xushhavo, xohish, qabihlik, cho‘chchaymoq C) mehr, qittay, qo‘biz, huda-behuda, ushshoq D) hamrox, yahmalak, etiroz
19. Qaysi so‘zlarning imlosi noto‘g‘ri?
A) ta’magir, ta’qiqlamoq, yuvindixo‘r B) cholg‘u, halqum, talofat C) hasharot, obihayot, mahsi *D) suiiste’mol, shaddod, xokandoz
20. To‘g‘ri yozilgan so‘zni toping.
A) xushmuomala B) toshmehir C) seysmalogiya
D) plastmasa
Savol va topshiriqlar
Do'stlaringiz bilan baham: |
