O'razalieva Lobar “Jahon tarixi” fanidan tayyorlagan Mavzu

II bob 
 
ХVIII asrning birinchi yarmida Angliya.
2.1 Angilyaning ijtimoiy iqtisodiy ahvoli. 
XVII asr burjua inqilobi Angliyada boshqarishning feodal-mustabid tizimini tugatdi 
va bu bilan kapitalizmning bundan keyingi taraqqiyotiga xalaqit berib turgan eng 
asosiy to'siqni bartaraf etdi. Shuning ychun ham XVII asrning oxiri va butun XVIII 
asr Angliya uchun ishlab chiqaruvchi kuchlarning o'sish davri bo'ldi, bu esa 
pirovard natijada ayni shu mamlakatda ishlab chiqarishning yangi shakilarini 
yaratishga-mashinalashgan yirik kapitalistik ishlab chiqarishning g'alabasiga olib 
keldi. Dunyo mamlakatlari orasida dastlab Angliyada kapilalistik fabrika bunyud 
qilinib, bu fabrika undan oldin o'tgan mahufakturaga qaraganda kapitalistik 
xo'jalikning xiyla etuk va rivojlangan ko'rinishi edi. Ammo Angliya tarixida XVIII asr 
boshqa jihatdan ham muhim bo'ldi. XVIII asrda ingliz parlamentar tizimi, ya'ni 
yangi zamondagi burjua davlatiga xos shakli tashkil topdi. Bu hukumatning oldida 
mas'uliyatli ekanligida, umumpalatasida qaysi siyosly partiya ko'pchilikka ega 
bo'lsa, o'sha siyosiy partiya rahbarlaridan ministrlar tayinganligida o'z ifodasini 
topdi. Keyinchalik ministrliklarning parlament oldida javobgarligi prinsipini 
Yevropadagi hamda dunyoning boshqa qit'alaridagi burjua mamlakatlarining 
ko'pchiligi biror shaklda qabul qildilar. ХVIII asrning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ikki 
o'ta muhim jarayon ro'y berdi: ХVI asrda boshlangan agrar inqilob yakunlandi; 
g'ov tutish va dehqonlarni erlardan haydab chiqarish ulkan ko'lamda amalga 
oshirildi. G'ov tutishlarga qarshi kurashganlar qattiq jazolanardi. Ko'plab 
xonavayron bo'lgan dehqonlar, yollanma qishloq ishchilari va qishloq 
xunarmandlari shaharlarga ish qidirib kelardilar, qashshoqlar va daydilar safiga 
qo'shilardilar.
6
Dehqonlar va mayda xunarmandlarning xonavayron bo'lishi 
oqibatida arzon ishchi kuchi bozori paydo bo'ldi, bu esa, o'z navbatida, yollanma 
mehnatning rivojlanishiga ko'maklashdi. Qishloq xo'jaligida dehqonlarning mayda 
6
Иглз Р. История Англии. Пер. с англ. Г. В. Горевцова. – М. , 2008. 
История дипломатии в 5-ти томах. М.: Наука, 1959-1960. 

---

12 
egaliklari o'rniga o'rta va yirik fermerlik xo'jaliklari shakllandi. Xonavayron 
dehqonlarning qo'plari Shimoliy Amerikadagi mustamlakalarga yo'l oldi. 
Mamlakatda moliyaviy doiralarning qudrati oshib bordi. 1694 yilda Ingliz bankiga 
asos solindi. Ushbu muassasaning zayomlari va pul operasiyalari tufayli ХВИИИ 
asrda sertarmoqli moliyaviy tizim vujudga keldi.ХVIII asr sanoatida ham sezilarli 
o'zgarishlar ro'y berdi. Mayda ishlabchiqarish o'rnini manufakturalar egalladi. 
Ingliz sanoatining qiyofasini o'zgartirib Yuborgan ixtirolar qilindi: Dj. Keyning 
uchuvchi (tezkor) mokisi (1733 y.), Dj. Xargrivsning “Djenni” nomli mexanik 
yigiruvchi charxi (1765 y.), R.Arkraytning suv dvigateli bilan harakatga 
keltiriladigan stanok (dastgoh) (1769 y.), G.Kortning mineral yonilg'ida po'lat 
eritish usuli (1784 y.) va boshq.1765 yilda Djeym Uatt bo'g' mashinasini qurdi, 
1771 yilda esa uni takomillashtirdi. Bu ixtiro fabrika ishlab chiqarishi uchun ulkan 
ta'sirga ega bo'ldi. Sanoat korxonalarining daryolar energiyasiga bog'liqligiga 
barham berildi va bu holat fabrikalarning barcha joylarda qurilishiga olib keldi. 
Mamlakatda yangi sanoat markazlari Yuzaga keldi – Manchester, Birmingem, 
Liverpul va boshq. Sanoatning rivojlanish fabrikalarida ishlaydigan yollanma 
ishchilar qatlamini shakllantirdi. Fabrikalardagi mehnat o'zining og'irligi va bir 
xilligi bilan ajralib turardi. Ish kuni 14-18 soatdan iborat bo'lib, maosh o'ta kam 
miqdorda to'lanardi.
7
Fabrikalarda ko'plab ayollar va bolalar mehnat qilardilar. 
Yangi mashinalarning ixtiro qilinishi ko'plab ishdan bo'shatishlarga olib kelardi. 
Mashinalarni sindirish va majaqlab tashlash (luddchilik) ishchilar noroziligining 
dastlabki shakllaridan biri edi
8
.XVIII asrning ikkinchi yarmida stachka (ish tashlash) 
harakati Yuzaga keldi. Ishchilar asta-sekin birlashdilar va o'z huquqlari uchun 
kurashni boshladilar.ХVIII asrda ingliz Ma'rifatchiligi gullab - yashnadi. Dj. Lokk, Dj. 
Toland, G.Bollingbrok va boshqalarning asarlari bunga zamin yaratdi. Ingliz 
ma'rifatchilari shaxs erkinliklarining ustunligini, xalq suvereniteti va uning siyosiy 
7
Айзенштат М.П. Британия нового времени: политическая история . - М., 2007. 

---

13 
hayotda ishtirok etish huquqini e'tirof qilardilar.Iqtisodiy o'sish talablariga mos 
ravishda iqtisodiy nazariyalar ham paydo bo'ldi. Adam Smit davlatning iqtisodiy 
boyishi, erkin raqobat va qiymat nazariyalarini yoqlab chiqqandi. Yangi siyosiy 
ta'limot ham Yuzaga keldi. T.Men, Dj.Pristli, U.Goldvinning qarashlari radikal-
demokratik yo'nalishga ega edi.Bundan tashqari, Dj. Svift, L.Stern, O.Goldsmit, 
L.Staun o'zlarining original asarlari bilan ajralib turardilar. Rassomlik san'atida 
atoqli ustalar U.Xagart, Dj.Reynolds, T.Geynsboro ulkan cho'qqilarni 
egalladilar
.
Yangi ip yigiruv mashinalarining qo'llanilishi natijasida endi 
to'qimachilik ishi orqada qolib ketdi. Endi Keynning uchar mokisini 
takomillashtirish kerak edi. Bu muammoga Endmund Karlrayt 1785 yilda ixtiro 
qilgan mexanik to'quv stanogi barham berdi. Muayyan vaqt ichida 40 ta to'quvchi 
qo'l kuchi bilan qancha mato to'qib chiqarsa, Kartrayt stanogi ham shuncha mato 
to'qib chiqarar edi. Ammo Kartrayt stanogi XIX asrda qo'shimcha ravishda 
takomillashtirilgandan so'ng qo'lda to'qishni keng ko'lamda siqib chiqara 
boshladi.Dasllabki yirik mashinalarning dvigateli sifatida asosan suv kuchidan 
foydalanildi. Fabrikalarning kopchiligi katta yo'llardan va bozorlardan uzoq bolsa 
ham, odalda, daryolarga yaqin joylarga qurildi. Rivojlanib kelayotgan mashina 
sanoati uchun yangi, universal dvigatel zarur edi. Bu xildagi dvigatel bug' 
mashinasi tarzida angliyalik Jems Ualt tomonidan ixtiro qilindi. U bug' mashinasi 
uchun patentni birinchi marta 1769 yilda, ikki tomonlama bug' beradigan 
mashinasi uchun 2-patentni 1784 yilda oldi. Bug' dvigateli bilan ishlaydigan 
birinchi 
ip 
yigiruv 
fabrikasi 
ham 
1784 
yilda 
qurilgan 
edi
9
. 
XVIII asr ingliz sanoatida metallurgiyaning yirik sanoatga aylanishiga yordam 
bergan boshqa bir qancha ixtirolar qilindi. 1735 yilda Abragam Derbi cho'yan 
critish uchun toshko'mirdan foydalanish usulini ochdi. 1750 yilda Benjamin 
Xentsman mineral yonilg'i bilan po'lal eritish usulini ixtiro qiSdi. Sanoatga 
mashinalarning joriy qilinishi mehnat unumdarligini oshirdi. 1720 yilda Angliyada 
9
Бугашев С.И. Уильям Питт Старший: политическая биография. – СПб., 1998.

---

14 
18 ming tonna, 1802 yilda esa 250 ming tonna cho'yan ishlab chiqarilgan. Yirik 
fabrika sanoalining rivojlanishi Angliyaning iqtisodiy gcografiyasini keskin 
o'zgartirib yubordi. Agar ilgari mamlakalning aholosi zich va savdo-sotiq cng 
rivojlangan qismi janubi-sharq bo'lgan bo'lsa, sanoat to'ntaruvi jarayonida ishlab 
chiqaruvchi kuchlarning ko'p qismi u erdan shimoli-g'arb tomonga ko'chib o'tdi. 
Manchester, Birmingem, Liverpul, Glazgo kabi shaharlar asosiy sanoat 
markazlariga,aylandi. 
Fabrikalarda mehnat og'ir bo'lib, ish vaqti sutkasiga 14-18 soalni tashkil qilar edi. 
Yangi mashinalarning ixtiro qilinishi koplab ishi kuchlarini keraksiz qilib qo'ydi, 
o'rtacha ish haqining kamaytirilishiga, ayollar va bolalarning arzon mchnatidan 
foydalanishni csa kengaytirilishiga olib keldi. Ularning hammasi ishchilar o'rtasida 
norozilikni kcltirib chiqardi. Bu norozilik masinalarni buzish, mehnat qurollarini 
sindirish ko'rinishida ro'y berdi. 1769 yilda parlament mashinalarni buzganlar 
uchun o'lim jazosi berish to'g'risida maxsus qonun qabul qildi. Mashinalarni 
buzuvchilar - ludchilar - deb ( birinchi stanokni buzgan afsonaviy Hed Lud nomi 
bilan) ataldi. Dastlabki paytlarda ishchilarning mashinalarga qarshi keskin kurashi 
tabiiy hoi edi. Sanoat to'ntarishi davrida mashinalarni sindirish va majaqlab 
tashlash, ishchi g'alayonlarining o'ziga xos shakllaridan biri bo'lib, bu davrda 
ishchilar o'z kulfatlarining haqiqiy sababi kapitalistik munosabatlarning o'zida 
ekanligini hali tushinib etmagan edi. Ludchilar harakati keyinchalik, XVIII asrning 2-
yarmidan ishchilarning ish tashlash harakati shaklini oldi. Sanoat inqilobi 1825 
yilda J.Stefenson tomonidan paravozning ixtiro qilinishi bilan nihoyasiga etdi. 
Mamlakatda temiryo'l qurilishi avj olib, 1850 yilda butun mamlakat temiryo'l to'ri 
bilan o'rab tashlandi va ularning umumiy uzunligi 50 ming km.ga etdi
10
. Temiryo'l 
qurulishi metallurgiya. mashinasozlik, tog'-kon qurilishi ishlariga turtki berdi. 20 yil 
ichida cho'yan eritish 3 barobarga etib, 2 million tonnadan oshib ketdi. 
Temiryo'llar qurilishi paravoz va vagonsozlikka ham keng yo'l ochdi. Sanoat 
10
Иглз Р. История Англии. Пер. с англ. Г. В. Горевцова. – М. , 2008. 

---

15 
to'ntarishi katta ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlar keltirib chiqardi. Yirik fabrika ishlab 
chiqarishning g'laba qilishi natijasida Angliyada sanoat ishchilari paydo bo'ldi. 
Sanoat to'ntarishi oddiy, qo’l bilan harakatlanadigan qurollarni mashinalarga, 
ustaxonalarni fabrikalarga, hunarmandlarni ishchilarga, sobiq yirik savdogarlarni 
fabrikantlarga,aylantirdi. 
Sanoat to'nlarush shunday qilib, kapitalistik jamiyat taraqqiyotida muhim marra 
edi. Bu ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi borasidagi juda katta sakrash va 
ayni paytda kapitalizm ishlab chiqarilishi munosabatlarining shakllanishida yangi 
bosqichedi.
30-40-yillarda Angliyada vigi va tori hukumatlari almashib hukmronlik 
qilar edilar. 1830 yili vigilar g'olib chiqqan bo'lsa 1834-1835 va 1841-1846 yillarda 
torilar hukumatni boshqardilar. 1832 yil parlament islohotlaridan so'ng tori