Oraliq nazorat ishi Paxta yetishtirishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati. Chigit ekiladigan maydonlarni shudgorlash va

Tomchilatib sug’orish.Tomchilatib sug’orish suv bilan ta’minlanish muammolarni xal qilishning yangi va progressiv uslubi hisoblanadi.

Tomchilatib sug’orish asosan Angliya va Amerikada 1934 yilda paydo bo’lgan. Sug’orish elementi sifatida ular teshilgan quvur va forusnikdan foydalanishgan.

60-70 yillarda tomchilatib sug’orish Isroilda keng tarqaldi.Tomchilatib sug’orishning keyingi rivojlanishi tahlil qilinsa oddiy porusnikdan tayyorlangan quvurlardan hozirgi kunda tomchilatib sug’orishning yangi industriyasi tashkil topdi.U o’z ichiga avtomatik boshqaruvni qamrab olib, boshqa sohalarda ham qo’llanila boshladi. Ayniqsa Kaliforniya va Govay orollarida tomchilatib sug’orishni turli xil usullarining rivojlanishiga olib keldi. So’nggi ma’lumotlarga qaraganda tomchilatib sug’orishning 180 xil tizimlari mavjud.Masalan, keyingi vaqtlarda Respublikamizda ham g’o’zani sug’orish texnologiyasi sinovdan o’tmoqda.«Nettaxim» firmasining tomchilatib sug’orish tizimi 1994-1995 yilarda Quyi Chirchiq tumanida sinovdan o’tdi. Sug’orish maydoni 196 ga, sug’orish me’yori 300m³/ga. Egatlab sug’orishda mavsumiy sug’orish me’yori 8225m³/ga. Tomchilatib sug’orishda suv sarfi 3 marta kam. Xosildorlik egatlab sug’orishda 28,4 sentner bo’lsa, tomchilatib sug’orishda 40 s/ga teng bo’ldi, ya’ni farq 11,6s/ga. Suvni tejash (5510m³/ga) hisobiga samara 826 so’m/ga teng bo’ldi. Qo’shimcha hosil hisobiga samara 145951 so’mga teng bo’ldi. Umumiy xarajatlar: tomchilatib sug’orishda 19388 so’m/ga, egatlab sug’orishda 443,74 so’m/ga. Joriy xarajdatlar tegishla ravishda 200,64 va 406,41 so’m/ga teng bo’ladi. Tomchilatib sug’orish tizimida 1ga yerga 1 yilda 70430,26 so’m kapital mablag’ sarflangan.

Jahon tajribasini tahlil etish mumkinki, har gektar maydonni tomchilatib sug’orishga o’tkazish 5000 AQSh dollari xajmida kapital xarajat qilishni talab etadi.Masalan, Orol dengizi hududida sug’orilayotgan 8 mln.ga yer uchun 40 mlrd.AQSh dollari talab etiladi.8 mln ga maydonda tashkil etilajak tizimni joriy xarajatlari 250 mlrd.dollarni talab etadi.

Sug’orish texnikasiga baho berishda reja bo’yicha sug’orish me’yori amaldagi me’yorga bo’linadi

N_st = m_{reja /}m_amal (8.6)

Xo’jalikda suvdan foydalanish darajasini belgilovchi kattalik – bu suvdan foydalanish koeffisiyentidir:

SFK = R_R x n / x n_r (8.7)

bu yerda: R_r – sug’orish rejasini bajarilishi, %;

R_b – xo’jalikka suv taqsimlashni darajasi, %

n_ava n_r – xo’jalik sug’orish tizimining amaldagi va rejadagi foydali ish koeffisiyenti.

Tomchilatib sug’orishni afzalliklari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

• 
  suv zaxiralardan foydalanishda tuproq namligini saqlanib turishi;
  
• 
  suvni o’simlikning ildiziga to’g’ri borishi;
  
• 
  o’g’itlar sarfining keskin kamayishi;
  
• 
  begona o’tlarni o’sishini keskin kamayib ketishi;
  
• 
  ustki katlamdagi bug’lanishni kamayishi;
  
• 
  tashqi omillar ta’sirini kamayishi;
  
• 
  zararkunandalarning oldini olinishi;
  
• 
  mehnat xarajatlarini kamayishi va boshqalar.
  

Umumlashtirib shuni qayd etish lozimki tomchilatib sug’orish lalmikor yerlarda muqobil tizim hisoblanadi.

Hosili mashinada teriladigan dalalarni chigit ekish paytidanoq tayyorlay boshlash lozim.Mashinada terish uchun ajratilgan paxta maydonlarining imkoni boricha to’rtburchak shaklida bo’lishi ta’minlanishi, kartaning maydoni 2-4 gektargacha bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Dalalarning bo’yi kamida 200-400m, chigit ekilgan qatorlar to’ppa-to’g’ri bo’lishi zarur. Mashina terimi uchun ajratilgan maydonlarda g’o’za tuplarini tik o’stirishga va yaxshi rivojlantirishga harakat qilinadi, g’o’za to’g’ri sug’orilib, oziqlan-tiriladi va qator oralari yaxshi ishlanadi, uning g’ovlab ketishiga, yotib qolishiga yo’l qo’yilmaydi. Sug’orish egatlari qator oralarining qoq o’rtasidan ochiladi. Oxirgi sug’orishdan keyin dala betida qolgan kesaklar maydalanadi va suv yuvgan chuqurlarni ko’mib, oqava ariqlar va sug’orish vaqtida vujudga kelgan o’nqir-cho’nqir joylar tekislanadi.

Terim mashinalarining yaxshi ishlashi uchun g’o’za barglarini to’kish shart. Buning uchun mashina terimi boshlanishiga 15-20kun qoganda g’o’za maxsus kimyoviy moddalar bilan purkaladi yoki changlanadi, natijada g’o’za barglari ko’plab to’kiladi, paxtaning yetilishi va ko’saklarning ochilishi tezlashadi. Terim boshlangunga qadar dala begona o’tlardan tozalanadi, so’ngra terim mashinalarining burilish yo’llari tayyorlanadi.Buning uchun zagon boshlarida 6-7m.yoki 8-10m. kenglikda g’o’za o’rib olinadi, egatlar ko’mib tekislanadi.

Mashinada teriladigan g’o’zalarning bo’yi 100sm. va undan ortiqroq bo’lishi mumkin. Lekin g’o’za g’ovlab ketmagan bo’lishi kerak.Agar g’ovlagan, yotib qolgan g’o’za tuplari ko’p bo’lsa, mashina terimining sur’ati 10-15% gacha kamayishi mumkin.

Terilgan paxtaning sifati hamda terim mashinasi qoqib tushirgan ko’saklarning oz-ko’pligi paxtaning pishib yetilganlik darajasiga bog’liq.Ko’saklar 50% dan kam ochilganda terilsa, mashina qoqib to’kkan ko’saklar ko’p bo’ladi.Shuning uchun mashina terimini ko’saklarning 50-60% dan ko’prog’i ochilganda boshlab, birinchi terimni ko’saklarning 80%i ochilgan paytgacha tugallash, shundan keyin ikkinchi terimni boshlash lozim.