Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқИҚот институти ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc

«Қорақалпоқ тилидаги газета сарлавҳаларининг 
стилистик 
хусусиятлари»
деб 
номланган 
учинчи 
бобида 
газета 
сарлавҳаларида нақл-мақоллар, фразеологизмлар, афоризмлар, троплар ва 
стилистик фигураларнинг, шунингдек, тиниш белгиларининг услубий 
қўлланилишининг таҳлили ёритиб берилган.
Газетадаги мақолаларнинг сарлавҳаларида акс этган нақл-мақоллар асосан 
учта йўналишда қўлланилганлигини кўриш мумкин. Булар а) халқ оғзаки 
нутқида қўлланиладиган нақл-мақолларнинг ҳеч қандай ўзгаришсиз 
қўлланилиши (
Устазы жақсының устамы жақсы
(Г.Аминова «ҚЖ», 
18.05.2017), уларнинг қисқартилиб қўлланилиши (
Ойнақлаған…
(Қ.Байниязов, 
«ЕҚ», 04.01.2014) ҳамда муаллифлар томонидан ўзгартирилиб, трансформация 
қилиниб, мақоланинг мақсадига мослаштириб қўлланиладиган нақл-мақоллар 
(
Ҳақыйқатлық ийилгени менен сынбайды
(Ɵ.Ɵтеўлиев, «ЕҚ», 03.03.2015)
ҳисобланади. 
Таҳлиллар 
шуни 
кўрсатмоқдаки, 
сўнгги 
йилларда 
«Еркин 
Қарақалпақстан», «Қарақалпақстан жаслары» ва «Жеткиншек» газеталаридаги 
мақолалар сарлавҳаларида қорақалпоқ тилидаги фразеологизмларни қўллашга 
доир қизиқишлар ортган. Шунга кўра газета фразеологизмлари билан умумий 
тил фразеологизмларининг умумийлик ва ўзига хос жиҳатлари таҳлил қилинди. 
Яъни, газета фразеологизмлари журналистлар томонидан, умумхалқ 
фразеологизмлар эса халқ томонидан яратилади. 
Тадқиқот жараёнида газета сарлавҳалари сифатида афоризмлардан ҳам 
фойдаланилганлиги аниқланиб, бунда журналистлар афоризмларнинг асосий 
белгиларига асосланган. Яъни, «афоризм» юнон тилидан олиниб, тўғридан 
тўғри таржима қилинганда «таъриф» деган маънони англатиб, қисқа баён 
этилган ёки матн шаклида ёзилган, кейинчалик бошқалар томонидан кўп марта 
қўлланиладиган, якунланган ноёб фикр ҳисобланади. Газета сарлавҳаларида 
афоризмларни қўллашда улар муаллифларининг мавжудлиги, қисқа шаклга ва 
лаконизм хусусиятига ҳамда чуқур маънога эга бўлиши каби белгиларига 
асосланганлигини кўриш мумкин. Бунга 
Ўатанға хызмет – ǝдиўли миннет
(Р.Арзиев. 23.02.2016), 
Жалғызсаң сең, муқаддес Ўатан!
(Г.Жǝримбетова. 
18.06.2016) сингари сарлавҳаларни мисол қилишимиз мумкин.
Таҳлиллар жараёнида шоир ва ёзувчилар ҳам ўзларининг асарларида 
афоризмлардан фойдаланганликларини кўриш мумкин. Ч.Айтматовнинг «И 
дольше века длится день» романининг номланиши Б.Пастернакнинг 
«Единственные дни» номли шеъридан олинганлиги бунга мисол бўла олади.
Шу тариқа А.Навоий, Бердақ, Ажиниёз ва И.Юсуповларнинг асарлари, ҳаттоки 
давлат раҳбарлари ва сиёсатшунослар томонидан билдирилган шиорлар, 
чақириқ ва баёнотларида келтирилган фикрлар билан ҳам боғлиқ газета 
мақолалари учун сарлавҳаларнинг танланганлиги аниқланган. Масалан: 
Қызың 
шайыра болсын, Зулфия болсын
(З.Жақсымуратова. 26.02.2015); «
Биз азат ҳǝм 
абат журт перзентлеримиз», бул сөзлер фестивальдың ҳǝр бир 
қатнасыўшысының жүрек төринде жаңлап турды
(Г.Жǝримбетова. 
18.08.2015) ва ҳ.к. 

---

21 
Илмий изланишлар натижаси ўлароқ троплар ва стилистик фигуралар ҳам 
қорақалпоқ газеталари сарлавҳаларида учраши аниқланди. Профессор 
Ш.Абдиназимовнинг таъкидлашича, бадиий матнларда диалогнинг асосий 
белгиси қаратиш сўз ҳисобланади. Қаратиш (вокатив) сўзлар ички адресатни 
акс эттириш, унинг билан алоқага кириш вазифасини бажаради
1
. 
Қорақалпоқ 
газеталарининг сарлавҳаларида инверсия ҳодисаси, яъни гапнинг таркибидаги 
гап бўлакларининг одатдаги қиёслаганда жойи алмашиб қўлланилиши учрайди 
Масалан: 
Қайта туўылған «Ғǝрип-ашық»
(З.Ерекеева, 14.06.2018), 
Auf 
wiedersehen,
Германия!
(С.Жаниев, 30.06.2018). Газета матнлари учун 
сарлавҳаларни танлашда журналистларнинг инсонларга нисбатан (дўстлик, 
ўртоқлик, қариндошлик, муносабатларни англатувчи, адресатга хос бўлган 
белгиларни кўрсатадиган ҳамда ижтимоий гуруҳларнинг номланиши 
шаклидаги тушунчалар), инсонларга боғлиқ бўлмаган (географик атамалар, она 
юрт, ватан, туғилган юрт) ҳамда жонсиз предмет маъноларидаги қаратиш 
(вокатив) сўзларга асосланганлиги аниқланди. 
Шунингдек, қорақалпоқ газеталаридаги сарлавҳаларда стилистик 
воситалар (
Көрген көзди қуўанта бер, Нөкисим!
(29.12.2015. С.Турдыбекова), 
такрор сўзлар (
Газетаны
кешиктирсе кеширмейтуғын адам
(О.Сǝтбаев, 
15.12.2015), градация, яъни воқеаларни кучайтириб бориш (
Тынышлық, 
татыўлық, дослық байрамы
(21.03.2017. Г.Жǝримбетова), ўхшатишлар (
Сөзи 
шақмақтың тасындай… 
(Қ.Реймов, «ЕҚ»,01.02.2018), полисиндетон (
Ҳǝм 
бағман, ҳǝм исбилермен
(Ə.Оразов, 07.04.2018), оксюморон (
Устазға сабақ 
берген студент 
(Қ.Байниязов, 11.01.2018), аллитерация ҳодисалари 
(
Жеткиншеклерди 
жетикликке 
жетелеген 
журналист
(З.Исакова, 
«Жеткиншек». 23.01.2014), риторик сўроқ гаплар (
Биз ким едик, ҳǝзир ким 
болдық?!
(Г.Аминова, «Жеткиншек» 10.09.2015), апосиопеза, яъни гапнинг 
давомининг узилиб қолиши (
Ойнақлаған…
(Қ.Байниязов, «ЕҚ», 04.01.2014), 
перифраза (
Белсенди жаслар – елимиз келешеги
(Қ.Реймов, «ЕҚ»,16.05.2015); 
Тест – ǝдил тǝрези
(Б.Кǝраматдинова, «ЕҚ»,04.08.2015), оғзаки сўзлашув тили 
бирликлари (
Қыз бақсылар айтқан қосық ямаса қурдағы басқоспа
(А.Турекеева, «ҚЖ», 03.12.2015), гипербола (
Ғаррының тисине айланған 
шаққы
(Ɵ.Ɵтеўлиев, «ЕҚ», 15.09.2015) сингари усулларни қўллаш орқали 
журналистлар уларнинг таъсирчанлигини оширишга эришган. Тадқиқотлар 
жараёнида сарлавҳаларни яратишда оғзаки сўзлашув тили бирликлари, 
оммавий ахборот воситалари тилида барқарорлашган, лекин образли тавсифга 
эга бўлмаган штамп ва клише сўзлар (
Əҳмийетли мǝселеге бағышланды
(З.Ерекеева, «ЕҚ», 22.12.2015); 
Сапа системасы талап дǝрежесинде
(Р.Арзиев, 
«ЕҚ», 02.02.2017) кам бўлса ҳам учраши кузатилди. 
Имло қаидаларига кўра, газета мақолалари, бадиий асарлар ёки расмий 
ҳужжатларнинг қайси бири бўлишидан қатьи назар, улардаги сарлавҳаларнинг 
охирида тиниш белгилари қўйилмаслиги умумэътироф этилган
2
. Лекин газета 
мақолаларида сарлавҳаларни алоҳида ажратиб кўрсатиш, эмоционал-
1
Абдиназимов Ш. Лингвопоэтика. –Нөкис, 2019. –Б. 127 
2
Николаева Т.Н., Сергучева С.В. Особенности заголовков якутских газет. // Вестник СВФУ, №2. 2016. – С. 
103 

---

22 
экспрессивликни кучайтириш мақсадида алоҳида пунктуацион восита сифатида 
тиниш белгиларининг қўлланилганлигини кўриш мумкин.
Ўтказилган илмий-тадқиқот натижалари таъсирли ва экспрессив, лексик ва 
стилистик қўлланилиши газета мақолалари сарлавҳаларининг ўқувчиларда 
қизиқиш уйғотиб, уларнинг эътиборини ўзига жалб этиши ҳақидаги фикрни 
тасдиқлаш имконини берди. Бу эса, тадқиқот жараёнида «Еркин 
Қарақалпақстан», «Қарақалпақстан жаслары», «Жеткиншек» газеталарида чоп 
этилган мақолаларнинг сарлавҳаларини ўрганиш асосида аниқланган илмий-
назарий ва илмий-амалий ғояларнинг аҳамиятни тасдиқлайди.