Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқИҚот институти ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc

«Қорақалпоқ тилидаги газета сарлавҳаларининг 
синтактик структураси» 
деб номланган иккинчи бобида содда гап, қўшма гап 
ҳамда тўлиқсиз гаплар
 
шаклидаги
 
газета сарлавҳаларининг ўзига хос 
хусусиятларига ойдинлик киритилган.
Содда гап шаклидаги сарлавҳалар дарак гап, сўроқ гап, ундов гап ҳамда 
буйруқ гаплардан ташкил топади.
Дарак гап шаклидаги сарлавҳалар мазмуни жиҳатдан бўлиб ўтган, ҳозирда 
содир этилаётган ва эндиликда юз берадиган воқеа ва ҳодисалардан бохабар 
қилиб
1
, улар газета сарлавҳаларида қўлланилганда қуйидаги маъно-мазмуни 
ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши асосланган. Булар: 
а) кесими феьлнинг аниқлик майлидан бўлганда, ҳаракат ва воқеаларнинг 
содир бўлиб ўтганини, содир бўлаётгани ёки эндиликда содир бўлишини аниқ 
хабар қилиш маъносини билдиради: 
Əҳмийетли мǝселелер додаланды
(Ə.Оразов, «ЕҚ», 29.01.2015);
б) дарак гапнинг кесими тилак майлидан бўлганда тилак ва ўтинч 
маъносини билдиради: 
Қǝўипли иллеттен аўлақ болайық
(Р.Арзиев, «ЕҚ», 
25.06.2015); 
в) буйруқ-истак маъноси III шахс буйруқ майлининг -сын//-син аффикси 
орқали 
билдирилади: 
Бǝршеге 
бахытлы 
қариялық 
несип 
етсин
(П.Хожамуратова, «ЕҚ», 01.10.2015); 
г) дарак гапнинг кесими II шахс буйруқ майли орқали билдирилганда 
тилак-буйруқ маъносини англатади: 
Үлкен көлемдеги баннер ислетпекши 
болсаңыз Мойнаққа келиң…
(Ɵ.Ɵтеўлиев, «ЕҚ», 20.06.2017); 
1
А.Дǝўлетов, М.Дǝўлетов, М.Худайбергенов. Ҳǝзирги қарақалпақ ǝдебий тили. Синтаксис. –Нөкис: Билим, 
2009, -Б.33 

---

15 
д) дарак гапнинг кесими 
бор
ва 
йўқ
сўзларидан бўлганда тасдиқлаш ёки 
бекор қилиш маъносини билдиради: 
Төрткүлде бир бақша
бар
(Қ.Реймов, 
«ЕҚ», 22.05.2014);
е) кесими 
керак, зарур, даркор, маъқул ва лозим
сўзларидан бўлган дарак 
гаплар зарурлик, миннат маъносини билдиради: 
Саламатлық өзимизге де, 
жǝмийетке де керек
(Б.Кǝраматдинова, «ЕҚ», 09.02.2015); 
ж) кесими 
мумкин, эҳтимол
модал сўзларидан, шунингдек, -ар\\-ер 
шаклидаги сифат феълдан бўлганда дарак гаплар башорат ва тахмин қилиш 
маъноларини билдиради: 
Бул шаңарақтан океанлар асар жоллар басланады
(П.Хожамуратова, «ЕҚ», 10.01.2015); 
з) дарак гаплар атов гап шаклида келганда предмет ва ҳодисаларнинг 
ҳозирги вақтда мавжуд эканлигини тасдиқлаш маъносига эга бўлади: 
Балық –
бийбаҳа ғǝзийне
(А.Хожаназаров, «ЕҚ», 22.08.2015).
Журналистлар газета ўқувчилари билан яқин муносабатда бўлишни 
таъминлаш ҳамда қўйилаётган масалага ўзининг адолатли муносабатини
тасдиқлатиш учун газета сарлавҳалари сифатида сўроқ гапларни қўлланиш 
аниқланган. Уларни аниқ сўроқ гаплар ҳамда риторик сўроқ гапларга ажратиш 
мумкин. Аниқ сўроқ гаплар мазмуни жиҳатидан тингловчидан аниқ жавобни 
талаб қилиб, улар қуйидаги маъноларни англатиши аниқланди. Булар: 
а) ҳайратланиш: 
Пахса дийўаллардың абзаллығы неде?
(П.Хожамуратова, 
«ЕҚ», 06.10.2015); 
б) ташвишланиш ва хавотирланиш: 
Аманкелди аман киятырсаң ба?
(Қ.Байниязов, «ЕҚ», 14.07.2015); 
в) шубҳаланиш: 
Ким күшли: «Үш реңлилер» ме ямаса «Шатыраш 
тахталылар» ма?
(С.Жаниев, «ЕҚ», 14.07.2018). 
Риторик сўроқ гаплар эса аксинча, сўзловчи тингловчидан аниқ жавоб 
талаб этмайди. Улар 
сўроқ-дарак
(
Жерлерден ким, қалай пайдаланып атыр?!
(С.Оразымбетов, «ЕҚ», 17.04.2018) ва