O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

Tayanch so‘z va iboralar:

Eksperiment, laboratoriya eksperimenti, ishlab chiqarish eksperimenti, dala sinovlari, oddiy esperiment, eksperiment metodologiyasi, eksperiment reja dasturi, eksperiment metodikasi, omillar soni, vosita, ko‘rgazmali shakl, mehnat talablilik, sub’ektiv ta’sir, kuzatish daftari.

. EksperimentaltadqiqotlarningturiEksperimentaltadqiqotlaryangiilmiybilimlarolishningasosiyusullaridanbiridir. Eksperimento‘tkazishdanboshmaqsadnazariyqoidalarnitekshirishya’niishchigipotezanitasdiqlashhamdailmiytadqiqotmavzusiniyanadakengroqvachuqurroqo‘rganishdir.

Eksperimentlartabiiyvasun’iybo‘lishimumkin. Tabiiyeksperimentlarishlabchiqarish, turmushvah.k.lardaijtimoiyhodisalarnio‘rganishmaqsadidao‘tkaziladi. Sun’iyekspe­rimentlaresatexnikavaboshqafanlardakengqo‘llaniladi.

O‘rganilayotganob’ektyokijarayonmodeliningxususiyatiga, eksperimentlarnitanlashvao‘tkazishgabog‘liqholdaularlaboratoriyavaishlabchiqarishturigabo‘linadi. Laboratoriyaeksperimentlarimaxsusmodellashtiruvchiqurilmavastendlardanamunaviyasboblarvategishliapparatlaryordamidao‘tkaziladi. Ularxarajatnikamqilganholdaqimmatliilmiyaxborotniolishimkoniniberadi. Ammo, eksperimentaltadqiqotlarningbundayturihammavaqthamjarayonyokiob’ekthaqidagima’lumotlarnito‘liqaksettiraolmaydi.

Ishlabchiqarisheksperimentlariatrofmuhitdagiturlitasodifiyomillarnihisobgaolganholda, mavjudsharoitlardao‘tkaziladi. Ularlaboratoriyaeksperimentlarigaqaragandamurakkabbo‘lib, tajribalarnaturalarda (realjarayonyokiob’ektlarda) olibborilganligiuchunxajmdorxisoblanadi, shusababdano‘tkazishdanavvalpuxtafikrlashvarejalashtirishnitalabetadi.

Ekspluatatsiyaqilinadiganob’ektningturlidalasinovlarihamishlabchiqarisheksperimentlarigakiradiTegishlimetodikavashaklbo‘yichatashkilotlar, muassasalaryokikorxonalardantadqiqetilayotganuyokibumasalabo‘yichamateriallarto‘plashhamishlabchiqarisheksperimentlariningbirturihisoblanadi.

Eksperimentaltadqiqotlarnisamaralio‘tkaziщuchuneks­perimentmetodologiyasiishlabchiqiladi. Uquyidagiasosiybosqichlarnio‘zichigaoladi:eksperimentnireja-dasturiniishlabchiqish;

o‘lchamlarnibaholashvaeksperimento‘tkazishvositalarinitanlash;

eksperimentnio‘tkazish;

eksperimentnatijasidaolinganma’lumotlarniishlabchiqishvatahlilqilish.

2. Eksperimentningrejadasturi

Eksperimentningreja-dasturi–eksperimentaltadqiqotlarningmetodologikasosidir.

Reja-dasturquyidagilarnio‘zichigaoladi:

tadqiqotmavzulariningro‘yxativaishchigipotezaningmazmuni;

eksperimentmetodikasivaunibajarishuchunzarurmateriallar, asboblar, qurilmalarvah.k.larro‘yxati;

bajaruvchilarro‘yxativaularningkalendarishrejasi;

eksperimentnibajarishuchunxarajatlarro‘yxati.

Eksperimentmetodikasidebmetodlar, eksperimentaltadqiqotlarnimaqsadgamuvofiqbajarishusullariningmajmuigaaytiladi. Umumiytarzdauo‘zichigaquyidagilarnioladi:

eksperimentningmaqsadvavazifasini;

omillarnitanlashvaularningo‘zgarishdarajasini;

vositalarvao‘lchashlarintervaliniasoslashni;

eksperimentningmohiyativatartibiningbayonini;

eksperimentnatijalariniishlabchiqishvatahlilqilishusullariniasoslashni.

Eksperimentningmaqsadvavazifasiishchigipotezavategishlinazariyishlanmanitahlilqilishasosidaaniqlanadi. Vazifaaniqbo‘lishi, ularningsoniunchako‘pbo‘lmasligilozim: oddiyeksperimentuchun - 3...4, majmuaeksperimentuchunesa - 8...10 ta.

O‘rganilayotganjarayonyokiob’ektgata’siretuvchiomillarnitanlashqabulqilinganishchigipotezagamuvofiqnazariyishlanmalarnitahlilqilishasosidaamalgaoshiriladi. Barchaomillarmazkureksperimentuchunavvalmuhimlikdarajasigako‘rasaralanadi, so‘ngraulardanasosiylarivayordamchilariajratiladi.

Omillarsoniunchako‘pbo‘lmaganda (3 gacha) ularningmuhimlikdarajasibiromillieksperimentbo‘yichaaniqlanadi (bittaomilqolganlarmuhimbo‘lgandao‘zgaradi). Agaromillarsonikattabo‘lsa, yuqoridako‘ribo‘tilganidek, ko‘pomilliktahlilqo‘llaniladi.

O‘lchashvositalarieksperimentningmaqsadvavazifasidan, o‘lchanadiganparametrlartavsifivatalabetilayotgananiqlikdankelibchiqibtanlanadi.

Qoidagako‘ra, tajribalardamamlakatimizdavachetellardayalpiishlabchiqariladiganstandarto‘lchashvositalaridanfoydalaniladi. Ayrimhollarda, kamyobo‘lchovasboblarivaapparatlariqo‘lbolatarzdabunyodetiladi.

Eksperimentnio‘tkazishningmazmunvatartibi - metodikaningmarkaziyqismihisoblanadi. Undaeksperimento‘tkazishjarayonito‘laloyihalashtiriladi:

kuzatishvao‘lchashoperatsiyalariniamalgaoshirishningketma-ketligituziladi;

eksperimento‘tkazishningtanlanganvositalarinihisobgaolganholdaharbiroperatsiyaayrim-ayrimholdamufassaltavsiflanadi.

operatsiyalarningsifatininazoratqilishdaqo‘llanadiganusullartavsiflanadi;

kuzatishvao‘lchashnatijalariniyozishuchundaftartutiladi.

Eksperimentalma’lumotlarniishlabchiqishvatahlilqilishusullariniasoslashmetodikanimuhimbo‘limihisoblanadi.

Eksperimentnatijalarinamoyishetishningko‘rgazmalishakligakeltirilishilozim, ya’nijadvallar, grafik, nomogrammalarvah.k. tarzida, tokiularniqiyoslashvatahlilqilishmumkinbo‘lsin. Bundaalohidagie’tibornatijalarniishlabchiqishningmatematikusullarigaya’niempirikbog‘liqlik, omillarvachiqishparametrlario‘rtasidagialoqaapproksimatsiyasi, mezonlar, ishonchliintervallaro‘rnatishvaboshqalargaqaratiladi.

Eksperimentningmetodikasiishlabchiqilgandanso‘ng, eksperimentaltadqiqotninghajmivamehnattalabliligianiklanadi. Ularnazariyishlanmalarningchuqurligivaqabulqilingano‘lchashvositalariningtavsifiyko‘rsatkichlarigaya’nianiqlikdarajasi, ishonchliligi, tezkorligi, harakatlanishivah.k. gabog‘liq. Tadqiqotningnazariyqismiqanchalikaniqifodalanganbo‘lsa, eksperimentninghajmivamehnattalabliligishunchakambo‘ladi.

Tabiiyki, hajmvamehnattalablilikeksperimentningturigabog‘liq. Dalasinovlari, qoidagako‘ra, ko‘pmehnattalabdir.

3. Eksperimentnio‘tkazish

Eksperimentnio‘tkazish - ilmiytadqiqotningengmuhimvaanchamehnattalabetadiganbosqichidir.

Eksperimentlartasdiqlanganreja-dasturvaeksperimentmetodikasigamuvofiqo‘tkaziladi. Tadqiqotchieksperimentgakirisharekan, sinovlarnio‘tkazishmetodikasivaketma-ketliginitugalaniqlashilozim.

Eksperimentaltadqiqotlaro‘tkazishjarayonidaquyidagibirqatorasosiyqoidalargarioyaqilishlozim:

eksperimentchio‘lchashnatijalarigasub’ektivta’sirko‘rsatishgayo‘lqo‘ymay, tadqiqetilayotganjarayonyokiob’ektparametriningbarchatavsifinivijdonanqaydetishilozim;

eksperimentchiehtiyotsizlikkayo‘lqo‘yishimumkinemas, chunkibuholko‘pinchakattaxatoliklargavanatijalarnisoxtalashtirishga, oqibatdaesa, eksperimentlarnitakrorlashgaolibkeladi;

eksperimentchialbattakuzatishvao‘lchashdaftariniyuritishikerak, unitartiblivahechqandaytuzatishlarsizto‘ldiribborishlozim;

eksperimentjarayonidaunibajaruvchio‘lchashvositalariishini, ularto‘g‘riko‘rsatayotganliginivaqurilma, jihoz, stendvah.k.larishiningbarqarorliginihamdaatrofmuhitholatinimuntazamkuzatishi, ishzonasigabegonalarnikiritmasligishart.

eksperimentchio‘lchovvositalarini, ularto‘g‘riligininazo­ratqilganholdaishchinazoratnimuntazamo‘tkazishikerak;

o‘lchashlarnio‘tkazishbilanbirvaqtdatajribanibajaruvchiolingannatijalarnimuntazamravishdadastlabkiishlabchiqishvatahlilqilishdano‘tkazishilo­zim. Butadqiqetilayotganjarayonninazoratqilish, eksperi­mentnito‘g‘rilash, metodikaniyaxshilashvaeksperimentsamaradorliginioshirishgaimkonberadi;

eksperimentchitexnikaxavfsizligi, sanoatsanitariyasivayong‘innioldiniolishbo‘yichayo‘riqnomalarningtalablarigaamalqilishilozim.

Yuqoridaqaydetilganbarchaqoidalargaayniqsaishlabchiqarisheksperimentinio‘tkazayotganxollardaamalqilishkerak.