O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

Ijtimoiyharakatningmaqsadi. Shundayqilib, yuqoridabayonetilganlarijtimoiydeterminizmningyangichatalqinivaqtvaziyatningfaolishtirokchisisanalganijtimoiyharakatniamaliytavsiflashtalabinie’tiborgaolishilozim, deganxulosagakelishimkoniyatiniberadi. Bundanijtimoiynazariylashtirishningmuhimprinsipi – sotsiumnimakonemas, balkivaqtfonidayuzberayotganvoqealaryig‘indisisifatidatavsiflashkelibchiqadi. Tabiatshunosliknazariyasidavaqtmakonturlaridanbirisifatidatavsiflanganbo‘lsa, ijtimoiynazariyadamakonvaqtningturxilisifatidatavsiflanishimumkin. Makonbizgayuzakitaassurotlarnitartibgasolishimkoniyatinibersa, vaqtichkikechinmalarnitartibgasolishuchunimkoniyatyaratadi. Aynishusababliijtimoiynazariylashtirishichkikechinmatajribasiniob’ektivlashtirishilozim. Insonharakatlariningifodalari, ya’niularningijtimoiymazmunlaribundayob’ektivlashtirishningnatijasibo‘lmog‘idarkor.

Matematiktabiatshunoslikdeterminizmtamoyilinitabiiyhodisalarninazariytavsiflashningboshtamoyiligaaylantirishifizikadoirasidatavsiflanuvchiob’ektlarningtabiatishundayligibilanemas, balkitahlilningyangitexnologiyalariilkboraynanfizikadasinovdano‘tkazilganibilanbelgilanadi. Ammofaylasuflarfizikdeterminizmgaasoslangandunyoqarashgadoirxulosalarasossizekanliginiisbotlashgaharakatqiladilar. Ularningfikricha, biron-birvoqeayokihodisafaqattashqiomillarbilanginabelgilanishimumkinemas, ularningyuzberishigadoimaniqmaqsadgaqaratilganomillarhamta’sirko‘rsatadi. Jarayonbitta, ikkitayokiuchtakuchamalqiluvchimakondayuzberishininazardatutuvchisxemahaddantashqarisun’iyko‘rinadi. Berktizim – buhattofizikahamemas, balkitexnikadir.Biroqaynantexnikmodellashtirishvakonstruksiyalashfizikaningrivojlanishjarayonini XVII asrdaginaemas, balki XVIII asrdavahatto XIX asrdahambelgiladi.

Klassikdeterminizmmaqsadtushunchasidanvozkechdivabuholinsonxulq-atvorihaqidagifanlardaoqilonamaqsadnibelgilashnisaqlabqolmoqchibo‘lgannazariyachilarnisarosimagasolibqo‘ydi. Ijtimoiynazariyadanikkiyo‘ldanbirini: yoilmiylikningsinonimisanalgandeterminizmni, yoinsoniylikvaijtimoiylikningajralmasjihatisanalganmaqsadnibelgilashnitanlashtalabetildi. Determinizmmuhandislik-texnikaviyyondashuvdoirasidaqo‘llaniladigannazariymavhumlashtirishningpirovardnatijasihisoblanadi. Ammoloyihadarajasidamaqsadlibelgilashaynantexnikadoirasidaamalqiladi. Biroqloyihaamaldagisabablarninazardatutadi, xolos, maqsadnibelgilashesaob’ektivdunyodanchiqaribtashlanadi. Sub’ektdunyosivaob’ektdunyosinibirlashtirishkauzallikvamaqsadnibelgilashnibiriktirishimkoniyatiniberadi. Ammobundaybirlashtirishoqibatida «pozitivfanlar»ningvakillarifaxrlanibgapirganafzalliklarningbarchasiboyberiladi.

Sababninghozirgitalqininazariy-tahliliyfikrlashningtadrijiyrivojlanishinatijasidashakllangan. Antikfalsafadauyokibujarayonningyuzberishxususiyatlarigata’siretuvchiomillarsabablardebatalganbo‘lsa, Yangidavrda, barchaomillarichkivatashqigaajratilganidanso‘ng, sabablarqatorigatashqiomillarginakiritilgan.

Insonsamaralio‘zaroaloqaqilishgaintiladi, uyuzberayotganvoqealarvajarayonlarningmazmuninihamdao‘zharakatlariningehtimoltutilganoqibatlarinito‘g‘ritushunishniistaydi. Bundauningmuayyandarajadasamaraliharakatlariboshlang‘ichshartlarbilanbelgilanadi. Ammoinsono‘zharakatlaridahechqachonto‘liqbo‘lmaydiganbilimlarga, shuningdekdoimhampuxtao‘zlashtirilavermaydiganko‘nikmalargatayanganibois, harakatsxemadanog‘ishihammumkin. Harakatlarningrang-barangligibilimlarvako‘nikmalarto‘g‘risintezqilinmaganligibilanbelgilanishihammumkin. Aynishusababliijtimoiydunyoshudarajadarang-barangbo‘libtuyuladiki, hattoxaossezgisiyaratiladivadeterminizmniindeterminizmbilanalmashtirishistagipaydobo‘ladi.

Xulosa.Institutsionaldeterminizmgamuvofiq, ijtimoiyvoqelikdeterminizmtamoyiliamalqiluvchiumumiydarajadagimunosabatlarvaharakatlarniginao‘zichigaoladi, xususiydarajadaesafizik, biologik, psixologik, madaniy, diniyvaboshqaxilomillarningmurakkabbirikmasihukmronlikqiladi. Ayrimo‘zaroaloqalarningxususiyatlariaynishuomillarbirikmasibilanbelgilanadi.