O`quvchilarda psixokorrektsion faoliyatning mazmuni va tamouillari

 
2.3 Shaxsni ta’lim jarayonida psixik rivojlanishini korrektsiya qilish usullari 
Maktablar ta’lim jarayonini psixodiagnostika qilish u yerda ta’lim 
olayotgan bolalar va o`smirlarning rivojlanishi, bilim darajasi, aqliy qobiliyatlari, 

---

51 
shaxsiy xususiyatlari va h.k.lar haqida ularning ijtimoiy normalarga mos kyelish-
kyelmasligi haqida birmuncha to`laroq xulosalar chiqarishga va shu xulosalar 
yordamida yosh davrlar turli guruhlarning ta’lim va tarbiya jarayonin kyerakli 
oqimga yo`naltirish imkonini byeradi. Olingan psixologik ma’lumotlar pyedagogik 
jarayonning samarali bo`lishiga olib kyeladi. Psixodiagnostika myetodlarni 
qo`llash, ma’lumki, alohida psixologik tayyorgarlikni taqozo etadi. Lyekin ba’zi 
hollarda ulrani maxsus tayyorgarlikdan o`tgan pyedagoglar tomonidan ham 
qo`llash mumkin.
Maktab pyedagogik, psixologik diagnostikasida quyidagi masalalarini 
asosiylari sifatida ajratib ko`rsatishimiz mumkin: 
a) bolalar va o`smirlar rivojlanishi, yo`nalishi va darajasini baholash, 
ularning o`quv dasturlarini o`zlashtirishlari va tarbiyaiga yo`nalgandir.
b) pyedagog va psixologlarni maktabdagi psixodiagnostik faoliyatlari 
butunligicha pyedagogik jarayonga yo`nalgan bo`lmog`i lozim va u jamiyatning 
har tomonlama rivojlangan a’zosini tarbiyalash va o`qitishga yo`naltirilgan bo`lishi 
kyerak; 
v) pisxolog va 
pyedagoglarning birinchi vazifasi o`quvchilar 
rivojlanishining konstant darajasini tadqiq qilish bo`libgina qolmay, o`quvchilar 
yoki sinf jamaolari haqida turli psixologik ma’lumotlar olinmog`i kyerakki, 
bo`larga ko`ra rivojlanishga turtki byeruvchi pyedagogik tashkiliy ishlar haqida 
xulosa chiqarish mumkin bo`lsin.
Ta’lim jarayonning analizi psixologik diagnostik yo`nalishlarini aniqlab 
byeradi. Biz psixologik diagnostika qo`llanishi lozim bo`lgan to`rtta asosiy 
muammoni ajratib ko`rsatishimiz mumkin.
Pyedagogik jarayonning diagnostikasi 
Ma’lum bir pryedmyetdan dars byeruvchi o`qituvchi o`quv jarayonini 
doimo ryejalashtirib, amalga oshirib va baholab turmog`i lozim. Alohida 
o`quvchilarning u yoki bu pryedmyetga bo`lgan qiziqishlari, sinfdagi ta’lim 
olishga nisbatan shart-sharoitlar, yo`nalishi, intilishlari haqidagi ma’lumotlarga 

---

52 
ehtiyoj syezadi. Mana shu ma’lumotlar ega bo`lmay turib diffyeryentsiallashgan 
pyedagogik jarayonni tashkillashtira olmaydi.
Sinf rahbari vaqt-vaqt bilan o`quvchilarning rivojlanganlik darajasini 
baholab turmog`i lozim. Har o`quv yilining oxirida o`quvchilarga umumiy yozma 
baholar to`zib chiqadi va ularga bir maktabdan ikkinchisiga o`tishda 
xaraktyeristikalar to`zadi. Bundan pyedagog psixologning yordamiga ehtiyoj 
syezadi. SHuningdyek, ko`p sonli bolalar mavjudki, ularni rivojlanishning turli 
bosqichlarida psixologik diagnostika qilish lozim bo`ladi. Masalan, maktabga 
qabo`l qilishda yoki kyeyoingi ta’lim yo`nalishini tanlashda va hokazo. 
Biz 2 turli ortda qolishni farqlaymiz: nyerv sistyemasining orgatik 
bo`zilishi natijasida ortda qolish; (ularga klinik-psixologik va tibbiy diagnostika va 
tyerapiya lozim bo`ladi) hamda vaqtincha ortda qolish va noadyekvat xatti-xarakt 
(ular asosan sog`lom bolalarda rivojlanishning nomutanosib ichik va tashqi shart-
sharoitlar asosida bzaga kyeladilar). 
Psixodiagnostika nutqai nazariga ko`ra, bu yerda ikkita masalani hal 
qilmoq lozim; 
a) ortda qolishni bartaraf etish maqsadida uni kyeltirib chiqaruvchi ichik va 
tashqi nomutanosiblik shart-sharoitlarini o`z vaqtida diagnoz qilish; 
b) ko`rilgan choralarga qaramay, noadyekvat xatti-xarakatni saqlab 
qolishga bo`lgan tyendyentsiya ustunlik qiluvchi o`quvchilarga, pyedagogik 
choralar ko`rash maqsadidagi diagnostika; 
Korryektsion choralar ko`rish uchun asosiy shart-sharoit noadyekvat xatti-
xarakatning tub sabablarini psixodiagnostik ochib byerish hisoblanadi. 
Pyedagogik jarayonni boshqarish, o`quv dasturini amalga oshirilishi va 
o`zlashtirilishi haqidagi ma’lumotlarni talab qiladi. Bu xil ma’lumotlar maktab 
diryektoriga, myetodistlarga, o`quv jarayonini boshqarayotgan pyedagoglarga juda 
zarurdir. O`quvchilarning o`zlashtirishini taqqoslash imkonini byeruvchi 
standartlashgan usullarni qo`llash psixologlar va pyedagoglar birgalikda ochishi 
muhim bo`lgan masalalardir.

---

53 
Diagnostik ma’lumotlarning ishnochliligi va sifati ma’lum darajada 
tyekshiruv myetodi sifatiga bog`liq bo`ladi. Ular mos kyeluvchi tyexnik tyekshiruv 
yordamida, avvalo, korryektsion statistik myetodlar yordamida aniqlanadi.
Myetodning validligi-psixodiagnostik myetodning natijalari 
ayni 
o`rganilayotgan ob’yekt xususiyatlariga mos kyelishidir. Validlik tushunchasining 
ishonchlilik tushunchasidan farqini o`rganilayotgan tadqiqotning “ob’yekti” va 
“pryedmyeti” tafovutini ajratish bilan tushuntirish qulaydir. Ishonchlilik – bu 
jarayonning ob’yektlarga nisbatan barqarorligidir. Ishonchlilik har doim ham 
validlikni ifodalamaydi.
Bu tyest validligi uning ishonchliligidan oshib kyetmasligini tushuntiradi. 
(A.G.Shmyelyev “Osnovi psixodiagnostiki”). 
Ma’lumki, validlikning bir nyechta 
turlari mavjud. Maktab 
psixodiagnostikasida 
ular o`quv pryedmyetini o`zlashtirishga 
bo`lgan 
muvaffaqiyatni tyekshirishda tyest masalalarining ayni shu pryedmyet 
xususiyatlariga mos kyelishini minab ko`rishda qo`llaniladi.
Konstruktiv validlik-uni baholash tyestlashtirishda ob’yektini psixologik 
analiz qilishni taqozo etadi. YA’ni tyest ntijalari nazariy ajratilgan xususiyatni qay 
tarzda tyekshirishni o`rganadi. 
a) Krityerial validlik –tyest natijalari yordamida individning bizni 
qiziqtirayotgan xatti-xarakat aspyektining hozirgi vaqtdagi va kyelajakdagi holati 
hukm chiqarish mumkinmi yoki yo`qmi, dyegan masalani aniqlash imkonini 
byeradi. 
v) Prognostik validlik-bunda tashqi myezonlar siqatida o`zlashtirish va 
o`quvchining xulq-atvori prognozi kyelib chiqadi.
Myetodning ishonchliligi-“bu tyekshirilayotgan ma’lum bir shaxsiy byelgi 
va xatti-xarakat xususiyatini tyekshirilishning aniqlik darjasi”. 
Pisxodiagnostik myetodning ishnochlilik darajsi uchta shartga bog`liqdir.
a) myetodning ob’yektivligi; 
b) tyest misollarining bir xilligi; 
v) tyekshirilayotgan shaxs xususiyatlarining stabilligi.

---

54 
Ryespublikamizda maktabgacha ijtimoiy tarbiya muassasalari ta’lim –
tarbiya ishining kyeng dasturini amalga oshiradi va bolalarni maktab ta’limiga 
tayyorlaydi. Xozirgi vaqtda yo`z byerayotgan ijtimoiy va iktisodiy o`zgarishlar 
xalk ta’limining butun tizimini yoshlar va bolalarni tarbiyalash, ularga ta’lim-
tarbiya byerish ishini takomillashtirishni psixologik jixatdan diagnostika qilish va 
psixologik korryektsiya ishlarini amalga oshirishni takozo etmokda. Bu vazifa 
Xalk Ta’limning boshlangich bugini bo`lgan maktabgacha ta’lim muassasalariga 
xamisha maktab Bilan o`zviy boglangan xolda ishlab kyelganlar. Bogcha bilan 
maktab O`rtasida urnatilgan izchil alokaning xar tomonlamaligi bolalarni maktab 
ta’limiga tayyorlash vazifasini muvafakkiyatli amalga oshirishning asosiy shartidir. 
Ta’limga psixologik tayyorgarlik, dyeganda bolaning ob’yektiv va sub’yektiv 
jixatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval 
psixologik jixatdan tayyorlanadi. Uning tayyorgarlik darajasi bolalar bogchasi 
psixologi tomonidan psixologik diagnostika qilinadi. Ushbu jarayonida lozim 
bo`lgan sabab psixologik korryektsiya ishlari amalga oshiriladi. Binobarin, 
bolaning psixikasi bu davrda ilm olishga yetarli darajada rivojlangan bo`ladi. 
Psixolog bu yoshdagi bola idrokining utkirligi, rivojlanligi, syezgisining aniqligi, 
qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, xayolining yorkinligi, 
xotirasining kuchligigi, tafakkurining yakqolligi darajasini psixologik jixatdan 
diagnostika qiladi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada dikkat nisbatan 
o`zok muddatli, shartli, barkaror bo`ladi. Psixologik diagnostika ishlarini olib 
borayotgan psixolog bu narsani nazardan chyetda qoldirmasligi lozim. CHunonchi, 
bola dikkatining xususiyati rolli va syujyetli uyinlarda, rasm chizish, kurish, yasash 
mashgulotlarida, loy, plastilindan uyinchoklar tayyorlashda, o`zgalar nutkini idrok 
qili shva tushunishda, matyematik amallarni yechishda, xikoya tinglash va 
to`zishda kurinadi. Psixologik diagnostika ishlar mabaynida bola dikkatining 
muayyan ob’yektga yunaltirilganligi, tuplanganligi taksimlanishi buyicha ma’lum 
darajada kunikmaga ega yoki ega emasligini, o`z dikkatini boshkara olish yoki 
kyerakli paytda tuplashga intila olishni urganish lozim. SHuningdyek psixolog 
bolaning xotirasini kay darajada qiziqarli, kishini taajubga soladigan ma’lumot va 

---

55 
xodisalarni puxta esda olib qolish, esda saklash, esga tushirish imkoniyatlari 
darajasini xam diagnostika qiladi. Psixolog bolani maktab ta’limiga psixologik 
tayyorlashning sub’yektiv tomonini xam psixologik jixatdan diagnostika qiladi. 
Bolaning maktabda ukishga xoxish, intilishi, katta odamlar bilan mulokotga 
kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan o`zviy bog`liq ekanligini esdan 
chikarmasligi lozim. Bolada shu davrga kyelib ukish, bilim olish xaqida tugri 
tasavvur shakllanganligi darajasi diagnostika qilinadi. Bolani maktab jamoasi 
a’zolarining mas’uliyatli vazifalarini anglab yetishi, ularga itoat qilishga, ularning 
kursatmalarini kay darajada bajarishga moyilligi psixolog tomonidan diagnostika 
qilinadi. Ushbu jarayonda psixolog bolaning xammasi bir xil emasligi sababli ular 
O`rtasida muxim farklar vujudga kyelishini xisobga olishi zarur. Maktabgacha 
ta’lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda psixologik diagnostika ishlari 
mobaynida qo`yidagi sistyema ko`zga tashlanadi, ya’ni ba’zi bola maktabga butun 
vujudi bilan talpinadi, ukishga kancha vaqt qolganini o`zluksiz sanaydi, o`quv 
ashyolarini oldinrok tayyorlab kuyinna xarakat qiladi. Boshka bir bola esa 
maktabdan kat’iy voz kyechishga boradi. Ushbu jarayonlarni psixologik jixatdan 
diagnostika qilishda ukishga nisbatan salbiy munosabat ko`pincha kattalarning 
kurkitishlari oqibatida vujudga kyelganligi aniqlanadi. Maktab bilan bogcha 
O`rtasidagi o`zviy aloka va ko`p tomonlama to`zilishga ega.
Unda ta’lim tarbiyaviy ishlarning mazmuni myetod va usullari tashkiliy 
shakllari, shuningdyek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va psixik talab kabi 
yetakchi tomonlari psixologik jixatdan talab qilinadi. Bunda psixolog 
qo`yidagilarga aloxida e’tibor byerishi kyerak: 
1.
Maktab talabi nuqtai nazaridan bilimlarni qay darajada chuqurrok 
egallab olishlari diagnostika qilinadi. Lozim bo`lsa korryektsion ishlar amalga 
oshiriladi. 
2.
Bogcha nuktan nazaridan bolani maktab talabi darajasidagi bilim, 
malaka, kunikmalar Bilan kay darajada kurollantirilganligi diagnostika qilinadi. 
3.
Bolalarning maktabga kay darajada ruxiy tayyorgarligi darajasi 
diagnostika qilinadi. SHuningdyek asosiy vazifa bolalar myexnatning kay turiga 

---

56 
tayyor turishlari, ularda akliy myexnat bilimga qiziqishni ustirish, ularni 
kyelajakdagi mustaqil faoliyatiga kay darajada tayyor ekanligi diagnostika qilinadi. 
4.
Bolalar bogchasidagi byeriladigan ta’lim kay darajada rivojlantiruvchi 
ekanligi diagnostika qilinadi. 
5.
Psixolog bolalar bogchasi bilan maktab O`rtasida izchil aloka bor 
yoki yukligini diagnostika qiladi. 
Psixolog bogcha yoshidagi bolalar egallashlari lozim bo`lgan bilim va 
tushunchalar mazmunini, tyevarak atrofdagi xayot tugrisidagi tasavvurlar va ayrim 
oddiy tushunchalar mavjudligini psixologik jixatdan diagnostika qiladi. Bolalar 
tomonidan tasavvur va tushunchalarning egallab olinishi ya’ni bolalarda xar xil 
soxalar buyicha o`zlashtirgan umumiy tasavvurlar sistyemasi ularning kyelajakda 
umumiy – rivojlanishi uchun nixoyatda zarur bo`lib, bu siz ular xozirgi zamon 
Davlat ta’lim standartlari asosida kyerakli bilim, kunikma, malakalarni egallay 
olmaydilar. 
Psixolog kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda dikkatni irodaviy zur 
byerish bilan boshkarish va favkulodda vaziyatga moslashish imkoniyati yaxshi 
emasligini o`z tadqiqotlari asosida psixologik diagnostika qiladi, xamda buning 
asosiy sababai bo`larda ixtiyoriy dikkatning kuchsizligi va byekarorligida ekanini 
aniqlaydi. SHuningdyek kichik maktab yoshidagi bolalarning ixtiyoriy ongli 
dikkati ukish motivlari bilan o`zviy bog`liq xolda namoyon bo`lishi tadkik qilinadi. 
Odatda bolalarning ukish motivlari o`zokni ko`zlagan va maqsad bilan bog`liq 
motivlarga ajlariladi. Psixodiagnostik natijalarga kura bolalarda ixtiyorsiz dikkat 
durustgina rivojlangan bo`ladi. CHunki ta’lim jarayonida ixtiyorsiz dikkatning 
usishi uchun muxim shart-sharoitlar mavjuddir. Kichik maktab yoshi davridagi 
o`quv matyeriallarining yakqolligi, yorkinligi, jozibadorligi o`quvchida byeixtiyor 
xistuygu uygotishi, shuningdyek bola ortikcha zurikishsiz osongina Fan asoslarini 
egallashi mumkinligi tadqiqotlarda aniqlangan. CHunonchi UKV matyeriallarining 
turli tumanligi ixtiyorsiz dikkatning tuplanishi va barkarorligiga ijobiy ta’sir 
kursatishi aniqlangan. Psixolog tomonidan ixtiyorsiz dikkat ta’lim jarayonida 
o`quvchilarning qiziqishi bilan boglanib kyetsa tabiyki ular fakat marokli, 

---

57 
kuvonchli axborot va matnlar Bilan tanishishga intiladilar. Psixologik diagnostika 
tadqiqotlari asosida 1 va 2 sinf o`quvchilari dikkatning o`ziga xos xususiyatlaridan 
biri uning yetarlicha barkaror emasligi aniqlangan. Bu jarayonda psixologning 
asosiy vazifasi yukoridagi xolatlarni to`zatish ya’ni korryektsiya qilish yullarini 
topish lozim. Agar bu xolat o`z vaqtida korryektsiya qilinmasa, bunda 
tormozlanish Bilan ko`zgalish o`zaro nomuofik xarakat qiladi. Ukish xolatlarida 
tutilish, taxtab qolish tovushning tyebranishi va pasaytishi, ba’zida xarf, ibora va 
gaplarning tushib qolishi xollari manashu fiziologik myexanizm ta’sirida paydo 
bo`lishi psixologik 
diagnostikada 
aniqlangan. Psixologik diagnostika 
tadqiqotlarida 1 va 2 sinf ukvchilari darsda fakat 30-35 dakika dikkat Bilan utirishi, 
o`z dikkatini muayyan ob’yektga tuplashi va unda ushlab turishi mumkinligini 
kursatganligi isbotlangan. SHuning uchun mashgulotlarda kiska tanaffuslar 
utkazib turish tavsiya qilingan. Bo`lardan tashqari diagnostik tadqiqotlarda 
ukvchilar dikkatining xususiyati ko`prok mashgulotlarning sur’atiga bog`liqligi 
etirof etilgan. Psixologlar kichik maktab yoshidagi bolalar dikkatini kay darajada 
rivojlanginini o`z vaqtida diagnostika qilishlari va aniqlangan kamchilinklarni 
rivojlanish darajasidagi orkali qolishlari o`z vaqtida korryektsiya qilishlari 
oqibatida ijobiy natijalarga erishiladi, ya’ni ta’lim jarayoni asosida kichik maktab 
yoshidagi o`quvchilarning ixtiyoriy barkaror, mustaxkam, kuchli, tuplanuvchan, 
taksimlanuvchan, faol, ongli dikkatni rivojlantirishga kulay sharoit yaratiladi. 
Bilim olish uchun mustaqil, akliy myexnat qilish misol va masalalar yechish, 
mashklarni bajarish, takrorlash irodaviy zur byerishda ixtiyoriy ongli dikkat tarkib 
topadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar xotirasi psixologik jixatdan diagnostika 
qilinganda, uning eng muxim xususiyatlaridan biri So`z, mantik, xotirasi va 
ma’nosiga karab, tushunish, eslab qolish salmogining ortishi aloxida kursatilgan. 
SHuningdyek o`quvchi o`z xotirasini, ongli boshkarish eslab qolish, esga tushirish 
jarayonlarini faoliyatning maqsadiga muofiklashtirish imkoniyatiga ega bo`ladi. 
Bola taraqiyotining dastlabki l-yilida idrok rivojlanishi yuli ansha 
murakkabdir. Bu davr mobaynida juda ko`p o`zgarishlar ro`y byeradi, birinshi 

---

58 
upinda bu o`zgarishlar syezgirlik soxasida sodir bo`ladigan rivojlanishga 
taalluqlidir. 
Bo`tun bog`cha yosh davri mobaynida ko`z syezgirligining o`tkirligi or-
tadi. SHuningdyek, ko`z o`tkirligi darajasi faoliyat sharoitiga bog`liqligi xam 
aniqlangan - o`yin vaziyatida tadqiqot o`tkazilganda o`zning o`tkirligi syezilarli 
tarzda ortadi. 
Bog`cha yosh davrida ranglarni farklashda xam ansha usish ko`zatiladi: 
aniq va tinikligi ortadi. 
Z.M.Istominaning tadqiqotlari bola xayotining ikkinshi yilida ixtiyorsiz 
tarzda tuptta asosiy ranglarni farklaydi: 1qizil, sarik, ko`q, yashil. Oraliq ranglarni 
diffyeryentsirovka qilishda, ya’ni kovok rang, xavo rang va siyox ranglarni 
ajratishda biroz kiynaladi. 
Eshitish syezgirligi xam bog`cha yoshdagilarda o`ziga xos tarzdagi xu-
susiyatlarga zga. Tadkikotlarning ko`psatishisha, eshitishning nozikligi13 
yoshgasha bo`lgan bolalarda kattalarnikiga nisbatan ansha past bo`ladi va bu yosh 
ortishi bilan usib boradi. 
Bog`cha yosh davrida shuningdyek tovushlarning balandligini farklash
qobiliyati xam rivojlanadi. Birok, fonyematik (ogzaki) va musikani eshitish 
parallyel tarzda shakllanmaydi. Fonyematik eshitish birinshi yilning oxirlariga 
borib rivojlanib boradi va bog`cha yosh davrining dastlabki boskishlarida o`z ona 
tilining dyeyarli barsha tovushlarini amaliy farklay oladi. passiv no`tkq bilan bir 
qatopda faol nytkni xam egallaydi. 
Bu davrda xid bilish syezgisi xam rivojlanadi. Katta gurux 6olalari xidlarni 
farklashda kam xatoliklarga ushraydi, aniqrogi ularni aniqrok nomlaydi. Tyeri 
tuyish xamda ogirlikni syeza olish xususiyati xam rivojlanadi. 4 yoshdan 7 
yoshgasha bo`lgan bolalarda bu qobiliyat taxminan ikki barobarga ortadi.
AYA.Qolodnayaning tadkikotlari ko`psatishisha, fazoda muljal olishning 
rivojlanishi bolani o`z tana a’zolarining fazoviy munosabatlarini diffyeryentsirovka 
qilishdan ung, shap kulini, juft tana kismlarini ajratib nomlashdan boshlanadi. 
Idrok jarayoniga so`zning kushilishi,mustaqil no`tkni o`zlashtirishi syezilarli 

---

59 
darajada 
fazoviy munosabatlar, yunalishlar 
xaqidagi bilimlarining
mustaxkamlanishiga 
yordam byeradi (D. A.Lyublinskaya , 
A.YA.Qolodnaya,Ye
.F.Rыb
alko va b.). 
Ba’zi shyet El psixologlari 5 yoshdan 7 yoshgasha bo`lgan bolalar shaklini 
farklashga juda ojizlar va ular pryedmyetni idrok qilishda odatda rangiga 
tayanadilar. AALyublinskaya va N.X.SHvashkin va bolalarning olib borgan
tadqiqotlari xatto kishik bog`cha yosh davridagi bolalar xam tanish pryedmyetlarni
idrok qilishda, shaklga - pryedmyetning mazmun va moxiyatidan ajralmas 
bo`lgan biror bir byelgisiga asoslanadilar, dyegan xulosa shiqarish imkoniyatini 
byerdi. Biroq shaklni ajratib, mavxumlashtirishni bunshalik tyez bajara olmaydi. 
Kishik bog`cha yosh davridagi bola gyeomyetrik shaklni idrok qila tu-
rib odatda uni biror bir pryedmyet bilan uxshatadi (kvadratni ko`pinsha 
"dyeraza", "kubik" va b. dyeb; aylanani - "koptok", "gildirak" kabi nomlaydi). 
O`rta va katta bog`cha yoshidagilar dush kyelgan shaklni farklash 
zxtiyojini syezadilar. Ular ko`pinsha pryedmyet nimaga uxshashi va ularda
mavjud tushunshalar orasidagi boshqa turli shakllardan nimasi bilan farklanishini 
aniqlashga o`rinishadi. 
Vaqtni idrok qilish bolalar ushun ansha qiyinshilikni uygotadi va 
buni tushunish xam mumkin. Axir vaqt ko`pgazmali shaklga zga zmas,o`tib 
kyetuvshi, qaytarilmas, uni idrok qilish sub’yektiv xolatga bog`liq xamda 
shaxsiy xaraktyerga zga. 
Sutka qismlaridan bolalar ertalab va kyeshko`rinni osonrog tun va kunni 
esa biroz qiynalib idrok qilishadi. Dastlab bola vaqtning sifat byelgilariga 
asoslanib, kyetma-kyetlikda va sistyematik tarzda kyeshadigan xodisa, faoliyatlar 
xisobiga, kun tartibiga karab (ertalab - "bu nonushtagasha", kun - "kunning uptasi, 
ya’ni tushlik vaqti", kyeshqurun onam ishdan shiqib myeni olib kyetadigan payti")
muljal oladilar. 
Kuningsha ilk yosh va kishik bog`cha yosh davrida vaqtni
muljallashdagi xatoliklar bilan bog`liq shalkashliklar sodir bo`ladi. 
Xafta kunlarini tartibsiz tarzda o`zlashtiradilar. Bog`chaga boruvshi katta 

---

60 
yoshdagilar «Xafta kunlaridan kaysi birlarini bilasan?" dyegan savolga ko`pinsha 
shanba, yakshanba. va dushanbani - emotsional boy, ular ushun aloxida 
axamiyatga zga bo`lgan kunlarni atashadilar (shanba va yakshanbani - oila a’zolari 
bilan birga) o`tkazadilar; dushanba – yana dustlari, tarbiyashi, tabiat burshagidagi 
xayvonlar bilan ushrashuvni ko`tayotgan bog`chaga byeradilar). 
Xozirgi zamon xaqidagi tupshunshalar erta shakllanishni 
boshlaydi,o`tgan zamon xaqidagi tushunshalari esa xali aniq emas (ayniqsa kishik
bog`cha yoshdagilarda). 
Biroz kyeshroq bolalar maqsadli xayot ushun katta axamiyatga zga
bo`lgan kyelgusi zamonni o`zlashtirishni boshlaydilar. Ertangi kunga nazar 
tashlash, ryejalarni to`zish "ertangi kun"ni, kyelajakni anglamay turib bo`lishi 
mumkin emas. 
Kyelgusi zamon xaqidagi elyemyentar tushunshalarning shakllanishi
xayotining ushinshi yiliga, ya’ni "qilaman", kyeyinshalik esa yanada aniqroq 
bo`lgan "kyeyin", "ertaga", "sal turib" kabi so`zlarning paydo bo`lish davriga
tugri kyeladi. 
Psixologlar boladagi vaqt va fazoni idrok qilishdagi umumiylikni 
e’tirof qiladilar. Maxsus tadqiqotlar tushunshalardagi umumiylik bolaning 
dunyoni yagona vaqtli-fazoviy komplyeksda aks etgira olish qobiliyatiga zga 
ekanligidandir, dyegan fikrga asos bo`la oladi.
Rus psixologlari badiiy idrokning rivojlanishi shaxs rivojlanishining natijasi 
sifatida ko`pishadi. U insonga tyrma ravishda byerilmaydi. Bola san’at asarini 
annan shu tarzda darxol idrok qila olmaydi; rivojlanishning dastlabki
pogonalarida bola ushun unga nisbatan xarakatli, o`tilitar munosabat xos 
(rasmdagi tasvirni bolalar ushlab, paypaslab ko`padilar, uni ushlab ko`padilar va x) 
Biroq badiiy idrokning ilk kO`rtaklari bog`cha yosh davrida namoyon bo`la 
boshlaydi. 
Ta’lim va tarbiya ushbu insonga xos bo`lgan qobiliyatlarning rivojlanishnda 
xal qiluvshi rolni uynaydi. 
Frantso`z psixologi A.Binye va nyemis psixologi V.SHtyern bolalar 

---

61 
tomonidan rasmlarni idrok qilishning guyoki bir-birini tuldiruvshi va mazkur 
tartibdagina sodir bo`luvshi bosqishlarini ishlab shiqadilar.A.Bine idrokning 
qo`yidagi bosqishlarini ajratadi: 
1) pryedmyetlarni tapqoq tarzda xisoblash (3 yoshdan 7 yoshgasha); 
2)rasmdagi pryedmyetlar orasidagi aloqani ilgagan tarzda taxlil qilish bosqishi 
(7 yoshdan 11-12 yoshgasha); 3) rasmni bo`tunlay tarzda taxliliy idrok qilish 
bosqishi (O`smirlik davridan). SHunga uxshash bosqishlarni V.SHtyern xam 
ko`psagan. 
S.Virotskiy ekspyerimyental yul bilan V.SHtyern tomonidan ilgari surilgan 
idrok bosqishlari rasmlarni idrok qilishni emas, balki idrok xamda no`tk 
rivojlanishining ma’lum bir bosqishidagi o`zara munosabatini izoxlaydi, 
dyegan taxlilini bildiradi. Badiiy idrokda tasvirning mazmuningi tushunishda 
asarning kompozitsiyasi, rasmning mazmuniy va stro`qturaviy moxiyatining 
muvofiq kyelish darajasi katta axamiyatga zga. 
Estyetik idroki bolaning turli xil badiiy xamda kundalik faoliyati 
davomida rivojlanadi. Kattalar tomonidan tugri tarzda raxbarlik qilishi bog`cha 
yosh davridayoq estyetik idrokning ancha yo`qori darajaga ko`tarilishiga olib 
kyeladi. 
Insonni inson tomonidan idrok qilish kabi murakkab bo`lgan psixik 
jarayon idrok qiluvshining o`zining rivojlanishi bilai barobar tarzda uning
muloqotdagi extiyojining o`zgarishida, bilishda xamda myexnatda shakllanadi. 
Xayotining birinshi oyi oxiri , ikkinshi oyining boshida bola kattalarni upab 
to`rgan muxitdan ajraladi, dastlab jilmayish bilan, kyeyinshalik unga nisbatan 
jonlaning komplyeksi bilan. Ushbu ijtimoiy-pyertsyeptiv jarayon gudaklik va ilk 
bolalik davrida faol tarzda rivojlanadi. 
Bog`cha yosh davrida insonni idrok qilishi faol tarzda shakllanishda 
davom etadi. Buni esa yangi faoliyat turlarini (ayniqsa jamoa) bola tomonidan 
o`zlashtirilishi, mulokat doirasining kyengayishi va nosituativ shaxsiy 
mulokatning paydo bo`lishi takazo etadi. Bola tomonidan insonni aks ettirishning
faol shakli bu o`yindir. Unda bola o`z yakinlarining obrazlarini yaratadi. 

---

62 
Aynik,sa, bolaning tasviriy ijodi insonni idrok qilishning yakqol namunasidir. 
Bolaning qanday kishilarni tasvirlab byerishiga, ularning obrazlarini qay tarzda 
oshib shiqishiga qarab ma’lum bir ma’noda bolaning ularga nisbatan munosabatiga 
baxo byerishimiz, insondagi nimadan oson ta’sirlanadi, nimaga ko`proq
diqqatini karatadi kabi savollarga javob topishimiz mumkin. 
YOrkin ijobiy baxoni bolalar upab to`rgan kishilardan fakatgina ishonshli 
munosabatda bo`lganlariga, bog`liqlikning xis qilgan yaqinlarigagina byeradilar. 
Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki xaftalik 
shakalloqlarda diqqatning xesh qanday alomati ko`pinmasa xam, oradan sal 
o`tmay, ya’ni bolaning bir oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari 
yakqol ko`pina boshlaydi. Dyemak, bolaning bir oylik davrida uning diqqatini 
xap turli kushli qo`zgatuvshilar ( kattiq tovush, ortiqsha yoruglik kabi) byeixtiyor 
ravishda o`ziga jalb qila boshlaydi. Ikki - ush oylik bolalar esa, shaqir- shuqurga 
qulok soladigan (shaqildoklarning tovushiga ovunadigan) bo`la boshlaydilar. Bu 
yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorkin (yaltiroq) rangli narsalar xam byeixtiyor 
jalb qila boshlaydi. Bolaning ko`z ungidagi narsa qanshalik rang-barang bo`lsa, 
bola unga shunshalik ko`p e’tibor byeradi. 
Bog`chagasha tarbiya yoshidagi bolalarning dikqati nixoyatda byeqaror 
bo`lishi bilan xaraktyerlanadi. Masalan, bolaga yangi o`yinchoq byersangiz u 
o`yinchoqni juda qiziqib ko`pa boshlaydi, Lyekin ayni shu paytda yana bir boshqa
o`yinchoqni ko`rsatsangiz, birinshi o`yinchoqni tashlab, ikkinshisiga talpinadi. 
Yasli yoshidagi bolalar diqqatining byeqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan 
ularda 
xali tormozlanish protsyesslarining kushsizligi bilan bogliqdir. 
Tormozlanish jarayoni ko`zgalish jarayoninging kyeng yoyilib kyetishini tuxtata 
olmaydi. Ana shuning ushun kishik bolalarning diqqati bir narsadan ikkinshi 
narsaga osongina shalgib kyetavyeradi. 
Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining goyat byeqaror bo`lishi turmush 
tajribalarining juda ozligi bilan xam bogliqdir. Bolalarga xamma narsa yangilik 
bo`lib tuyulavyerganidan ularning diqqatlari bir yoshidagi bolalarda diqqatning 
ayrim xususiyatlari, ya’ni diqqatning kushi va barqarorligi xam tarkib topib 

---

63 
yo`qsala boshlaydi. Buni biz bolalarning (xususan upta va katta rypux bolalarining) 
bir ish ustida o`zoq vaqt davomida )o`tira olishlaridan, ba’zi o`yinlarni 
zyerikmay so atlab uynay olishlaridan, ta’limiy mashgulotlarda shidam bilon o`tira 
olishlaridan kurishimiz mumkin narsadan ikkinshi narsaga tyez-tyez shalgib 
kyetavyeradi. Ana shy nuqtai nazardan bola ko`z ungidagi narsaning o`zi bolaga 
juda 
qiziq tuyulgani ushun xam diqqati shalgib kyetadi. Masalan, 
N.M.Myenshinskayaning xikoya qilishisha, Sasha (1 yosh 8 oylik) eshki va uning 
bolalari xaqidagi ertakni zup qiziqish bilan tinglaydi. Bupi kyelib eshikni 
taqqillatgani xikoya qilganda, Sasha bupining qanday taqillatganingi kurmokshi 
bo`lib, dyevorga tap-tap etib uradi, lyekin ba’zan taqillatishga shy qadap maxliyo 
bo`lib kyetganidan ertakni tamomila uno`tib kuyadi. 
Ilk bolalik davridagi bolalarda diqqatning bo`linuvshanligi juda zaif,
kulami esa tor bo`ladi. Bu yoshdagi bolalar diqqatlarini fakat ko`zlariga yakqol
ko`pinib to`rgan bir narsaga qapata oladilar, ilk bolalik davridagi bolalar 
diqqatining rivojlanishida no`tkning roli juda kattadir. Bolaning tili shikib nytkni 
egallay boshlashi, katta kishilar bilan muomalada bo`lishdan tashqari, ularning 
ko`psatmalarini bajarish imkoniyatini xam byeradi. YO`qorida aytib
o`tranimizdyek, kishik yoshli bolalar kattalarga karashishni imkoniyatlari barisha 
ularning myexnatlariga aralashishni juda yoktiradilar. Kattalarning iltimos va
topshiriklarini bajanu-dil ado etadilar. O`z o`ziga xizmat ko`psatishga oid oddiy 
yumushlarni qiziqib bajaradilar, ota-onalarining uy-xujalik ishlarida karashishg 
xarakat qiladi. Mana shylarning xammasi diqqatni ma’lum darajada tuplash va 
muayyan bir maksadra karatishni talab etadi. Bu esa bolalarda ixtiyoriy
diqqatning rivojlanishiga asos yaratadi. 
Bog`cha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi.
Birok kishik yoshdagi bog`cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. 
Kishik yoshdagi bog`cha bolalarida kun sayin payda bo`ladigan yangi-yangi
qiziqishlar, o`yin faoliyatlarining xilma-xil bo`la borishi ularda ixtiyorsiz
diqqatni asta-syekin takomillashtirib boradi. 
Bog`chada jamoa tomonidan talab etiladigan tartiblarga buysunish,

---

64 
qoidali o`yin shartlarini so`zsiz bajarish, kattalarning topshiriklarini shidam
kunt bilan ado etish kabi xollar bog`cha yoshidagi bolalarda dikqatning ixtiyoriy 
to`rini rivojlantiradi. Bolalarda ixtiyoriy diqqatni rivojlantirishda o`yinning roli 
juda kattadir. SHunki turli o`yinlar paytida bolalar dikqatlarini bir joyga tuplab,
o`z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarni ilgari suradilar. O`yinlarning
qanday qoidalar asosida yynalishini o`zlari mustaqil ravishda tanlab oladilar. 
O`yin qoidasidan shyetga shikib kyetmaslik ushu o`z xarakatlarini o`yin
qoidalariga moslashtirishga va uyiida katnashuvshi urtoklarining xarakatlarini
xam ko`zatib borishga kirishadilar. Ana shunday o`yinlarda ixtiyorsiz diqqat 
bilon birga ixtiyoriy diqqat xam aktiv ishtirok etadi. Binobarin bolalarning
o`yin faoliyatlari ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlana boshlashi ushun sharoit 
yaratib byeradi. SHuni xam nazarda to`tish kyerakki, ixtiyoriy diqqat iroda bilan
bog`liq. SHyning ushun xam ko`pinisha bolalar dikqatning bu to`rini
o`zlarisha mustaqil tashkil eta olmaydilar. Dastlabki paytlarda diqqatning ixtiyoriy 
to`rini xar xil savollar va topshiriklar byerish yuli bilan rivojlantirib borish kyerak. 
Bog`cha yoshidagi bolalarda diqqatning ayrim xususiyatlari, diqqatning kushi
va barkarorligi xam tarkib topib yo`qsala boshlaydi. Buni biz bolalarning ( 
xususan O`rta va katta gurux bolalarining ) bir ish ustida o`zok vaqt
davomida o`tira olishlaridan , ba’zi o`yinlarni zyerikmay soatlab uynay
olishlaridan , a’limiy mashgulotlarda shidam bilan o`tira olishlaridan
kurishimiz mumkin.
Bog`cha yoshidagi bolalar diqqatining rivojlanishi faqat bog`chadagi 
sharoitgagina emas, balki ko`p jixatdan oiladagi sharoitga xam bog`liqdir. Shuning 
ushun xam bolalarning diqqati bir tyekisda va bir xil darajada rivojlanmaydi, 
Ayrim bolalarda oilada tyegishli nazorat ostida bo`lmasligi, yoki xaddan tashkqari 
erka qilib, taltaytirib yuborilganligi tufayli o`zlarining xatti-xarakatlarini xulq -
atvorlarini tartibga sololmaydilar, bunday bolalar xamma narsalarga ruxsatsiz 
tyegavyeradigan, bir joyda tinib-tinshib o`tirolmaydigan, tartibga shakirilganda 
ganga kuloq solmaydigan bo`ladilar. Bunday bolalarda dikqat juda byekaror 
bo`lgani ushun ular xesh bir narsa ustida kunt bilan mashgul bo`la olmaydilar. 

---

65 
Diqqatni boshqara bilmaslik ya’ni ma’lum muddat davomida bir narsaga 
yunaltira olmaslik mashgulotlarda intizom bo`zish va boshqalarga xalakit 
byerishga olib kyeladi.Ana shyning ushun tarbiyashilar bunday bolalarga nisbatan 
individual munosabatda bo`lishlari (xap xil mas’uliyatli topshiriklar byerish va 
xokazo), ularda diqqatning kuchini xamda barqarorlik xususiyatini tarbiyalab 
borishlari zarur. 
Bog`cha yoshida bolalarda avvalgi davrlarga nisbatan dikqatning kulami 
(xajmi) ansha kyengayadi. Bolalar diqqatining kulami katta odamlarnikiga 
nisbatan xali xam juda tor bo`ladi. Masalan, katta odamlar diqqatining kulami ayni 
vaktda 5-6 narsani (bir-biri bilan boglanmagan xarflarni yoki raqamlarni)
sigdira olsa, bog`cha yoshidagi bolalar diqqatining kulami ayni bir vaqtda 1-2 
narsanigina (kishik gurux bolalari 1ta, upta va katta gurux bolalari 2ta) sigdira 
oladi. Kishik gurux bolalari diqqatlarini ikkita narsaga bo`lishga xarakat qilsalar 
xam, ammo buning uddasidan shika olmaydilar. Masalan, 3 yoshli bolaga bir 
piyola suv olib kyelish buyurilsa, u albatta suvni to`qib soshib olib kyeladi. Bu 
uning uquvsizligi, bo`lganligi, balki o`z diqqatini ayni bir vaktda ikkita narsaga 
bo`la olmasligidandir. Bola o`zining diqqatini yurib kyelish bilon piyoladagi suvni 
to`qmay, shaykaltirmay olib kyelishga bo`la olmaydi. SHuning ushun bunday 
xollarda bolalarni koyish yaramaydi. 
Diqqat ko’lamining kyengligi aniq idrok qilish bilan bogliq bo`lgan 
xususiyatdir. Bu xususiyat ayniqsa bolalarning o`qish faoliyatlari ushun zarur. 
SHuning ushun bolaning bog`cha yoshidagi davrida barsha imkoniyatlardan kyeng 
foydalanib, diqqatning bu xususiyatini rivojlantirishga jiddiy axamiyat byerish 
lozim. Bunda asosan, ekskursiyalar, instsyenirovkalar, xar soxaga doyar rasmlar 
bilan o`tkaziladigan suxbatlar katta rol uynaydi. Maktabdagi ta’lim jarayoni ushun 
zarur bo`lgan ixtiyoriy diqqat bog`chada didaktik mashgulotlar , xikoyalar qilib 
byerish davomida rivojlantiriladi. 
Bog`cha yoshidagi bolalarning diqqati ko`pinsha ularning qiziqish xamda
xissiyotlari bilan bogliqligi sababli kontsyentrlashgan, ya’ni bir narsaga qaratilgan 
bo`ladi. Ana shuning ushun bu yoshdagi bola diqqatining bo`linuvshanlik 

---

66 
xususiyati dyeyarli rivojlanmagan bo`ladi. Bog`cha yoshidagi bolalar diqqati 
bo`linuvshanlik xususiyatining zaifligi va kulamining torligi sababli, ular ayrim 
narsalarni qayta-qayta idrok qilib, eslarida olib qolishga intiladilar. Masalan, 
bog`cha yoshidagi bolalar, odatda bir xikoyani qayta-qayta eshita byeradilar. Bu 
xodisaning sababi shundaki, bolalar diqqatining kulami xikoyaning syujyetini va 
pyersonajlarini birdaniga sigdira olmaydi. SHuning ushun ular xikoya va 
ertaklarni qayta-qayta aylantirib eshita byeradilar. 
SHunday qilib, bolaning bog`chagasha va bog`cha yoshidagi davrida
diqqat ansha tyez rivojlanadi. Bu davrda asosan dikkqatning ixtiyorsiz turi
ortikrok rivojlanadi. Lyekin bolaning bog`cha yoshida faoliyatlarining va xususan 
didaktik xamda myexnat mashgulotlarining tizimli tarzda ortib borishi, ularda 
ixtiyoriy diqqatning rivojlanishiga olib kyeladi. Ma’lumki maktabdagi ta’lim 
jarayoni ixtiyoriy diqqatsiz bir qadam xam siljiy olmaydi. SHuning ushun 
bog`chada turli majburiy mashgulotlar orqali bolalarda ixtiyoriy diqqat va 
diqqatning asosiy xususiyatlarini rivojlantirishga xapakat qilish kyerak. 
Diqqatning bundan kyeyingi taraqqiyoti maktabda ta’lim jarayonida amalga 
oshiriladi. 

---

67