|
Reja:
Hozirgi zamon falsafasi va asosiy oqim va ygnalishlar
Jamiyat rivojida tarixiylik va vorisiylik.
Sivilizatsiyaning tarixiy shakl va xususiyatlari.
Madaniyat va sivilizatsiyaning asosiy tamoyillari, qonuniyat va xususiyatlarini bilish-ma’naviy kamolot manbai.
Ma’lumki hamma zamonlarda ham falsafa o‘z davrining dolzarb muammolarini hal etish yo‘llarini topishga harakat qilgan. XX asrga kelib insoniyat fan va texnika taraqqiyoti sohasida ulkan yutuqlarni qglga kiritdi. Lekin shu biln birga, aynan ushbu asr ijtimoiy silsilalar ikkita jahon urishi ekologik inqiroz ogir yo‘qotishlar davri ham buldi. Bu esa falsafiy fikrning taraqqiyotida o‘z aksini topdi, uning turli ygnalish va oqimlari ko‘yillangan muammolarning salmogi, maqsad muddaosini aniq belgiladi.
Hozirgi zamon falsafasining eng asosiy tamoyillari umuminsoniylikning ustuvorligi, uning milliylik bilan uyg‘unligi, demokratik erkinliklar inson qadri, biror ta’limotni mutloqlashtirmaslikdir. Bag‘rikenglik va tolerantlik hozirgi falsafiy ta’limotlar rang barangligini ta’minlaydi.
Ana’naviy falsafada turli g‘oyaviy tizimlarga bo‘linishiga qaramay muhim muammolarni hal etishda ma’lum bir umumiylik mavjud edi. Hozirgi zamon falsafasida aksincha, falsafiy muammolarning kgp xilligi va o‘ziga xosligi turli tumanligi, ular asosida falsafiy oqimlarning mustaqil ygnalish sifatida shakllanganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Ana’naviy falsafada aql inson mohiyatining belgilovchisi, deb talqin etilgan bo‘lsa, endi ratsionalizmga qarshi insonning mavjudligi muammolari, hamda uning noratsional mohiyati ilgari surila boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik g‘oyasi ustuvor bo‘lsa, endilikda kgproq inson huquqlariga e’tibor kuchayib ketdi. Falsafa ggyoki mavjudlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy emas, aniq ravshan masalalarni hal qilish boshlandi.
Ana’naviy falsafada hodisalar mexanika qonunlari asosida tushuntirishga harakat qilingan bo‘lsa, endi bunday tahlil doirasidan chetda qolgan muammolar grganila boshlandi. Bugungi kunga kelib kgpgina falsafiy oqimlar o‘zlarining ana’naviy falsafaga aloqador ekanliklarini hamda ulardan farq qilishlarini ta’kidlash maqsadida nomlariga "neo" ya’ni yangi zamonaviylashgan degan ma’noni anglatuvchi qgshimchani qgshganlar. Masalan, neopovitiaizm, neotomozm va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Yangicha falsafiy tafakkurga asos solgan olimlar orasida kgpchilik nemis olimi Artur Shopengauer (1788-1860) qarashlarini tilga oladi. Shopengauer olamdagi barcha mavjud narsalarni irodani namoyon bo‘lishi deydi, irodani esa ongsiz kgr-kgrona intilish tarzida tushunadi. Maxluqotlarning instiniktlari hatti-harakatlari irodaning namoyon bo‘lshidir. Inson faoliyati ham aqldan begona bo‘lgan irodani namoyon bo‘lishidir. Shuning uchun inson mohiyati irratsional asosga ega aql esa tasodifiydir, deydi.
Shopengauer ta’limotini davom ettirgan nemis faylasufi Fridrix Nisshe (1844-1900) fikricha, «borliqning eng chuqur mohiyati hokimyatga erishish uchun bo‘lgan irodadir». Nisshe insonborlig‘ida maxluqlik va holiqlikni birlashib ketganini asoslab berishga harakat qildi. Uning diyorimizda bundan ikki yarim ming yil muqaddam shakllangan zardgshtiylik ta’limotini grganib yaratgan. «Zardgsht tavallosi» asarida kuchli shaxslarni tarbiyalash g‘oyasi ilgari surilgan. U o‘z ortidan irodasiz kishilar ommasini yetaklashga qodir bo‘lgan, irodasi kuchli shaxslarni tarbiyalash darajasida bo‘lgan. Nisshening sivilizatsiya va madaniyatning sgnishi va barham topishi to‘g‘risidagi g‘oyasiga asoslanib, 1918 yilda Shpengler «Yevropaning sgnishi» degan asarini yozadi. Shu zaylda «Orqaga Kantga» shiori ostida neokantchilik, «Orqaga Hegelga» shiori ostida esa neohegelchilik paydo bo‘ldi.
Shu bilan birga, falsafaning klassik ildizlarini saqlab qolishni diniy oqim neotomizm ham yoqlab chiqdi.
Insoniyatni grab turgan muhitning tarkibiy qismi bo‘lgan odamzodning yaratuvchilik qobiliyatini ko‘z-ko‘z qiladigan eng buyuk ne’matlar orasida madaniyat asosiy grinlardan birini egallaydi.
Keyingi yillarda madaniyat tushunchasi bilan birga «sivilizatsiya» atamasi ham tez-tez eshitiladigan bo‘lib qoldi. Muayyan xalq, hudud yoki davlatning taraqqiyot bosqichlari, ularga xos madaniy rivojlanish to‘g‘risida gap ketganda, olim va mutaxassislar ana shu atamadan foydalanmoqda. Bu esa o‘z-o‘zidan «Xgsh madaniyat nima?, sivilizatsiya-chi?» kabi savollarga javob berishni taqazo etadi. Madaniyat kgp qirrali ijtimoiy tarixiy hodisa bo‘lib, insoniyat ma’naviyati yuksalib borgan sayin mazkur tushunchaning mazmuni tobora boyib boradi. Madaniyat inson tomonidan yaratilgan sun’iy olamdir yoki ikkinchi tabiatdir degan qarashlar ham ygq emas. Bunda odam zotini yaratuvchilik qobiliyati, iqtidori va shu asosidagi faoliyati hamda ularning natijalari nazarda tutiladi.
Tarixdan jamiyat taraqqiyotining muayyan davrlarida madaniyatning nihoyatda gullab-yashnagan davrlari bo‘lgani ma’lum. Masalan, qadimgi Yunonistonda miloddan ilgariVII-II asrlarda fan va madaniyat nihoyatda rivojlangan. Gsha davrda yashagan Suqrot, Aflotun, Arastu kabi gnlab allomalarning nomlari insoniyat tarixiga abadiy muhrlangan. Hozirgacha insoniyat tarixini grganadigan mutaxassislar bu davrda Yunoniston madaniyatini jahon sivilizatsiyasining beshiklaridan biri sifatida talqin etadilar. Taxminan ana shu davrda «Avesto» kitobini yaratgan yurtdoshlarimiz madaniyati ham yuksak bo‘lganini bugungi kunda kgpgina mutaxassislar e’tirof etmoqda. Xuddi shunday madaniyat taraqqiyotini yurtimiz tarixining VII-XII asrlarda yoki sohibqiron Amur Temur hukmronlik qilgan davrda kuzatish mumkin (XIII-XIV asr).
Do'stlaringiz bilan baham: |
