|
Nazorat savollari:
1.
Sug‘orish tarmoqlarida suv sarfi qanday aniqlanadi?
112
2. Suv sarflarini hisoblash usullari qanday aniqlanadi?
3. Sug‘orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligini oldi qanday olinadi?
6.4. Zax qochirish tarmoqlari.
6.4.1. Zax qochirish tarmoqlari, yotiq yopiq, yotiq ochiq, tik va qurama
zovurlarda suv sarflarini aniqlash, ularning maydon birligini hisoblash.
Qishloq xo„jaligi erlarini drenajlash–qishloq xo„jaligi melioratsiyasining
muhandislik usuli; ekinlarning normal rivojlanishiga xalaqit beradigan ortiqcha
tuproq-grunt suvlarini va euvda eruvchan zaharli tuzlarni tuproq
qatlamlaridan chiqarib tashlash uchun quriladigan gidrotexnika inshootlari
tizimi.
Grunt suvlari to„planib qoladigan yoki uning oqib ketishi qiyin bo„lgan
joylarda sho„rlanish va botqoqlanishga uchragan tuproklarda drenajlar barpo
qilinadi. Bunday erlarda drenajlarni qurish gurunt suvlarining oqib ketishini va
tuproq qatlamining tadrijiy sho„rsizlanishini, yuza grunt suvlari sathini
pasaytirishni ta‟minlovchi meliorativ kompleksning asosi hisoblanadi.
SHo„rlangan qurg„oqchil hududlarda gidrotexnik drenaj grunt suvlari sathini
sho„r yuvishni o„tkazishga imkon beradigan chuqurlikkacha pasaytirish;
drenajlanadigan tuproq-grunt qatlamidan sho„r yuvishda suvda eriydigan zaharli
tuzlarni chiqarib tashlash; chuchuklashtirilgan grunt suvlari sathini o„simlik ildizi
tarqaladigan tuproq qatlamini sho„rlanishga olib kelmaydigan darajada saqlash
kabilarni ta‟minlaydi.
Sug„oriladigan dehqonchilik mintaqalarida gorizontal drenaj, vertikal
drenaj va kombinatsiyalangan drenaj tiplari qo„llaniladi. Drenajning turli tiplari
hududning geologik, litologik va xo„jalik sharoitlariga qarab qo„llaniladi (3.3-
rasm).
113
(a)
(c)
(i)
(b)
(d)
(f)
6.4.1.1-rasm. Drenaj turlari: a, b -ochiq-yotiq zovurlar; c, d-yopiq-yotiq
zovurlar; i, f -tik quduqlar.
Ularning konkret sharoitdagi samaradorligi gruntlarning suv-fizik
xossalari
va
drenajlanadigan
ob‟ektning gidrogeologik-meliorativ
xususiyatlari(grunt suvlarining bosimi, ularning oziqlanish sharoitlari) bilan
belgilanadi.
Drenaj quvurlari
gorizontal yopiq drenajning suv yig„ish va uni oqizib
yuborish vazifalarini bajaruvchi qismi bo„lib, ular sopol, asbestsement, beton,
temir-beton, plastmassa, g„ovak materiallar (plastobeton, keramzit shisha) va
boshqalardan yasaladi.
Sopol drenaj quvurlari keng tarqalgan, uning devori bir xil g„ovakli,
zanglamaydi va uzoq muddatga chidaydi (tajriba uchastkalarida ular 40 yildan
ortiq xizmat qiladi). Hozirgi sharoitlarda qishloq xo„jaligi erlaridagi drenaj
shoxobchalarini to„la mexanizatsiyalashga imkon beradigan va texnologik
jarayonning uzluksizligini ta‟minlaydigan egiluvchan gofrirlangan (qovurg„ali)
plastmassa quvurlar keng qo„llanilmoqda. O„zbekistonda erning meliorativ
holatiga qarab diametri 100–300 (sopol), 160–410, 100–250 (plastmassa), 500
114
(temir-beton), 125–600 (kanalizatsiya sopol quvurlari) mm li drenaj quvurlari
ishlatiladi.
Drenaj quvurlarini yotqizish mexanizatsiyalashgan(quvuryotqizgichlar
yordamida) va yarim mexanizatsiyalashgan (transheyalar draglayn ekskavatorlari
bilan kovlanadi, quvurlar qo„lda yotqiziladi) usullarda bajariladi.
Gorizontal drenaj
– zax qochiruvchi drenaj turi; ortiqcha tuproq-grunt
suvlarini yig„ish va ularni zaxi qochiriladigan hududdan tashqariga chiqarib
yuborish uchun qurilgan ochiq kanal(zovur)lar yoki uzluksiz drenaj (suvoqar)
ko„rinishida erga yotqizilgan quvurlar tizimidan iborat. Asosiy drenalar(tartibga
soluvchi qism), suv qabul qilgichlar gorizontal drenajning asosiy qismlaridir.
Gidrostatik bosim farqi ta‟sirida suvning drenalarga sizilib chiqishi
hisobiga er osti suvlari sathi tartibga solinadi. Sizib chiqqan suv drenadan o„zi oqib
ketadi. O„zbekistonda gorizontal drenaj eng ko„p tarqalgan bo„lib,
melioratsiyalanadigan(zaxi qochiriladigan) erlarning 85% dan ko„prog„iga
xizmat ko„rsatadi.
Gorizontal drenaj tuzilishi bo„yicha ochiq yoki yopiq; ishlash usuliga
ko„ra zaxi qochiriladigan maydonda bir tekis joylashtirilgan muntazam hamda
muayyan joylardagina (siyrak) joylashtirilgan ochiq yoki yopiq zovur va
kollektorlar; xizmat muddati bo„yicha doimiy(meliorativ tizimning butun ishlash
davrida aeratsiya zonasidagi tuproq-gruntning zarur suv-tuz tartibotini ta‟minlaydi)
va muvaqqat(doimiy drenaj ishlab turgan bo„lsada, sho„r bosgan va o„ta sho„rxok
erlarda faqat joriy sho„r yuvish davrida sho„rsizlantirish jarayonini tezlatish uchun
quriladi) turlarga bo„linadi. Muayyan tuproq-gidrogeologik sharoitlarda
gorizontal drenajning zax tortish quvvatini kuchaytirish maqsadida ularga
kuchaytirgich – burg„i qudug„i ulanadi.
Ochiq drenajlar bir qancha jiddiy kamchiliklari(drenajlar va zovurlar texnik
holatining yomonlashishi, zax qochirish davrining uzoq davom etishi, sho„r
yuvishda suvning ko„p sarflanishi va b.) tufayli ularni kamroq qo„llash yo„lidan
borilmoqda.
115
O„zbekistonda yopiq drenaj tarmoqlari dastlab Mirzacho„ldagi tajriba
melioratsiya stansiyasida qurilgan. Ko„pgina afzalliklar(uzoq foydalanish, tez
va qisqa fursatda sug„orishga imkoniyat yaratishi, suvni tejash va b.) ga ega
bo„lgani uchun bunday drenajlar keyinchalik qo„riq erlarni o„zlashtirishda keng
joriy etildi. Hozirda yopiq drenajlarning yangi vakuumli, elektr osmotik, qo„sh
qavatli turlari ishlab chiqilgan(ular turli chuqurliklarga yotqiziladigan va texnika
vositalari bilan jihozlangan drenajlar majmuidan iborat). Avtomatik vositalardan
foydalanib, boshqariladigan drenaj tarmoqlari barpo qilinmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
