O‘quv qo‘llanma

11-BOB. Korporatsiyani boshqarishning iqtisodiy mexanizmi


11.1. Korporatsiyani boshqarishning iqtisodiy mexanizmi

Ko’plab kichik va yirik kompaniyalar uchun korporativ boshqaruv andozalari zaruriy ehtiyoj hisoblanmaydi. Ularning korporativ boshqaruv sohasidagi birlamchi vazifasi amaldagi qonunchilikka rioya qilinishini yaxshilash hisoblanadi. Aytib o’tish kerakki, korporativ xulq-atvor Kodeksida bayon qilingan andozalarnijoriy qilish korxonalar tomonidan aksiyadorlik jamiyati boshqaruv organlari ishinita’minlovchi va nazorat qiluvchi qator qo’mitalar tashkil qilishni, xodimlar shtatiro’yxatiga direktorlar Kengashi va uning qo’mitalari faoliyatiga ko’maklashuvchikorporativ kotib lavozimini kiritishni, direktorlar Kengashi tarkibiga mustaqildirektorlar kiritishni va h.k.ni talab qiladi.

Shu sababli hamma korxonalar ham bu andozalarni xuddi yirik kompaniyalar kabi miqyosda joriy qila olmaydi. Kichik kompaniyalar uchun bunday xarajatlar iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas, chunki xizmat ko’rsatish xarajatlari kodeksda joriy qilish talab qilingan boshqaruv organlari faoliyatidan olinadigan daromad miqdoridan solishtirib bo’lmaydigan darajada baland.
Yirik korporatsiyalar andozalarni joriy qilishdan shuning uchun ham ko’proq manfaatdorki, ular birjalarda joylashtiriladigan qimmatli qog’ozlar hisobiga moliyalashtiriladi va tashqi investorlarni jalb qiladi, kompaniyalar esa to’g’ridan-to’g’ri investorlarni qidiradi yoki banklar tomonidan kreditlanadi. Bunday kompaniyalarda korporativ boshqaruv o’ziga xosliklari baribir mavjud, ya’nikompaniya ta’sischilari tezkor boshqaruvda ishtirok etadi va mulkning bir yerda to’planishidan manfaatdor bo’ladi. Bunday vaziyat faqat O’zbekiston uchungina xos emas. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda faoliyat yuritayotgan kompaniyalarda korporativ boshqaruv amaliyoti va uni joriy qilish darajasi xuddi shunday farqlarni ko’rsatmoqda.
Shunday qilib, aytib o’tish joizki, korporativ boshqaruv andozalarini joriy qilishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi faqat faoliyat miqyosini kengaytirayotgan, nisbatan yirik kompaniyalarda mavjud. Biroq bozor mexanizmi, raqobatning rivojlanishi, yangi investorlarni izlab topish kompaniyani ichki o’sishga, demak, o’zi bilan bir xillar orasida mos ravishda faoliyat yuritishga rag’batlantiruvchi tashqi omillar hisoblanadi. Lekin shunga qaramay, andozalarni joriy qilish muammolari joriy qilib bo’lingan korporativ boshqaruv andozalariga amal qilish muammolarining ostida qolib ketadi va davlat, davlatlararo hamda transmilliy maqomga ega bo’lgan yirik korporatsiyalar kundalik amaliyotda joriy qilingan andozalarga rioya qilishda qator qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Korporativ boshqaruv tegishli amaliyotini ishlab chiqish uchun o’ziga xos kurash korporativ boshqaruvning ayrim mezonlari bo’yicha ham, kompaniya faoliyati umumiy samaradorligi bo’yicha ham yirik kompaniyalar reytingini tuzishda o’z aksini topadi Ta’kidlash joizki, korporativ boshqaruv mezonlari juda xilma-xil. Biz zarur hollarda kompaniya faoliyatining detalli tahlilini ularga asoslash yoki korporativ boshqaruv samaradorligi bahosini chiqarishda muayyanlashtirilishi mumkin bo’lgan eng umumiy mezonlarni ajratdik, xolos.
Sanab o’tilgan mezonlar samarali korporativ boshqaruvdan qator afzalliklarni hadya etadi:
1. Strategik qarorlar qabul qilishni takomillashtirish.
2. Moliyaviy resurslar jalb qilish.
3. Kompaniyaning davlat organlari bilan aloqalarini yaxshilash.
4. Menejerlarning aksiyadorlar bilan aloqalarini yaxshilash.
5. Korporativ nizolarning oldini olish.
Korporativ boshqaruvni baholashning mavjud usullari orasida kompaniyalarda korporativ boshqaruv reytinglari va u yoki bu kompaniyadakorporativ boshqaruv monitoring tizimi ajratib ko’rsatiladi.
Korporativ boshqaruv tahliliy reytinglari moliyaviy va statistika ma’lumotlari asosida tuzilib, ekspertlar tomonidan tahlil qilinadi. Dastlabki korporativ boshqaruv sifat reytinglari O’zbekistonda 1999 yilda paydo bo’lgani, bu reytinglar soni bo’yicha dunyoda yetakchi o’rinlardin birida ekanimizga qaramay, investorlar hali ulardan to’liq qoniqqani yo’q. Qoidaga ko’ra, reytinglar o’ntadan o’ttizta, uzog’i bilan qirqtagacha kompaniyalarni qamrab oladi, bu esa ikkinchi eshelon aksiyalari bilan ishlaydigan investorlar uchun yetarli emas.
Birinchi navbatda aynan shu investorlar axborot ko’magiga muhtojlik sezadi. Bundan tashqari, ko’plab reytinglar yoki korporativ boshqaruvning tor jihatlariga yo’naltirilgan bo’ladi, yoki ularga asos sifatida kam qo’llanadigan ideal model olingan bo’ladi.
«RID-Eks-pert RA» korporativ boshqaruv reytingi to’rt guruhdagi ko’rsatkichlar bo’yicha integral baholashni ifodalaydi:
I. Aksiyadorlar huquqlari (mulkchilik huquqini amalga oshirish, jamiyatni boshqarishda qatnashish, foydadan ulush olish, huquqlarni buzishning risk darajasi, aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish bo’yicha jamiyatning qo’shimcha majburiyatlari mavjudligi).
II. Nazorat va boshqaruv organlari faoliyati (direktorlar Kengashi va ijroiya organlari tarkibi hamda faoliyati, moliyaviy-xo’jalik faoliyati ustidan nazorat tizimi, nazorat va boshqaruv organlari o’rtasida o’zaro aloqalar).
III. Axborotni ochib berish (moliyaviy va nomoliyaviy axborotni ochish darajasi, axborotni ochish umumiy intizomi, axborotning hamma uchun bir xilda ochiqligi).
IV. Boshqa manfaatdor tomonlarning manfaatlariga rioya qilish va korporativ ijtimoiy javobgarlik (ijtimoiy javobgarlik va boshqa manfaatdor guruhlar manfaatlarini hisobga olish siyosati, mehnat nizolari, xodimlar va mahalliy aholi uchun ijtimoiy loyihalar, ekologiya).