O‘quv qo‘llanma “Durdona” nashriyoti Buxoro 2022

Tayanch so‘zlar: 
Genotsid - bir xalqni to‘liq qirg‘in qilish. 
Kollektivlashtirish - qishloq xo‘jaligini bir jamoaga birlashtirish. 
Faust patroni - qo‘lda ishlatiladigan tankga qarshi granata otish 
moslamalari. 
koalitsiya - bir necha davlatlarning birgalikda harakat qilish 
uchun tuzgan
ittifoqi. 
Nazorat savollari: 
1. Fashistlar Germaniyasining xujum strategik rejasining barbod 
bo‘lishi sabablari nimalardan iborat? 
2. Ikkinchi jahon urushidagi tub burilish qanday harbiy - siyosiy 
ahamiyatga ega bo‘ldi?
3. Fashist qo‘shinlarining mudofaa janglari qaysi davlatlarga qarshi 
amalga oshirildi? 
4. Ikkinchi frontning ochilishiga qaysi janglar tarixiy ahamiyatga ega 
bo‘ldi?
 

---

136 
SOBIQ SOVET ITTIFOQI YERLARIDAN 
DUSHMANNING TO‘LIQ QUVIB CHIQARILISHI VA 
YEVROPA XALQLARINING OZOD ETILISHI (1944-
1945 YILLAR). 
 
Sobiq Sovet Ittifoqi qo‘shinlarining qishki va bahorgi hujumlari. 
Dushmanni Sobiq Ittifoqi hududidan to‘liq quvib chiqarilishi. 
1944-yil boshida Germaniyaning mavqei keskin yomonlashdi, 
moddiy va kadrlar zaxiralari tugadi. Biroq, dushman hali ham kuchli 
edi. Vermaxt qo‘shinlari qiyin pozitsion himoyaga o‘tdi. 1944-yilda 
SSSRning harbiy texnikasini ishlab chiqarish eng yuqori darajaga etdi. 
Sovet harbiy zavodlari urushdan oldingi 7-8 marta, qurol 6 marta, 
minomyot deyarli 8 marta, samolyotlar 4 baravar ko‘p ishlab 
chiqarildi. 24 ming km dan ortiq temir yo‘llar tiklandi. Kolxoz 
dehqonlarining qahramonona mehnati tufayli qishloq xo‘jaligi g‘alla 
va chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko‘payishiga erishdi. 
Mamlakatning ekilgan maydoni 1943-yilga nisbatan 16 million 
gektarga ko‘paydi. 
Buyuk Britaniya bosh vaziri Moskvaga (1944-yil 9-18-oktyabr) 
tashrif buyurdi va u erda Stalin bilan muzokaralar olib bordi. Tashrifi 
chog‘ida Cherchill Janubiy-Sharqiy Evropa mamlakatlarida ta’sir 
doiralarini o‘zaro taqsimlash bo‘yicha Angliya-Sovet bitimini tuzishni 
taklif qildi, bu Stalin tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Ushbu hujjatni 
imzolashning iloji yo‘q edi, chunki Amerikaning Moskvadagi elchisi 
A.Harriman bunday shartnomani tuzishga qarshi edi. 
Belorusiya hujum operatsiyasi (1944), “Bagration” – 1944-yil 
23-iyun hamda 29-avgust kunlari o‘tkazildi va u yirik harbiy 
operatsiyalardan biri bo‘ldi. 
1944-yilning 
yozida 
sovet 
qo‘shinlari 
nemis 
fashist 
bosqinchilarini SSSR tuprog‘idan yakuniy haydab chiqarishga 
tayyorgarlik ko‘rishdi. Nemislar, halokatdan umidsizlikka tushib, hali 
ham qo‘llarida bo‘lgan har bir kilometrlik hududga yopishib olishdi. 
Iyun oyi o‘rtalarida Sovet-Germaniya jabhasi Narva - Pskov - Vitebsk 
- Krichev - Mozir - Pinsk - Brody - Kolomna - Yassi - Dubossariy - 
Dnestrovsk daryosi chizig‘i bo‘ylab harakat qildi. Frontning janubiy 
qismida harbiy harakatlar allaqachon davlat chegarasidan tashqarida, 
Ruminiya hududida olib borildi. 194-yil 20-mayida Bosh shtab 

---

137 
Belorussiya hujum operatsiyasi rejasini ishlab chiqishni yakunladi. U 
operatsiya hujjatlari “Bagration” kod nomi bilan kiritildi. “Bagration” 
operatsiyasi kontseptsiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish bir qator 
boshqa, kam bo‘lmagan strategik vazifalarni hal qilishga imkon berdi. 
1. Dushman qo‘shinlarining Moskva yo‘nalishini to‘liq 
tozalassh, chunki qirg‘oqning yetakchi qismi Smolenskdan 80 
kilometr uzoqlikda joylashgan; 
2. Belorussiyaning butun hududini ozod qilishni yakunlash; 
3. Boltiq dengizi sohillari va Sharqiy Prussiya chegaralariga etib 
borish, bu dushman frontini armiya guruhlari markazi va shimolning 
tutashgan joylarida kesib o‘tishga va bu nemis guruhlarini bir-biridan 
ajratishga imkon berdi; 
4. Boltiqbo‘yi davlatlarida, G‘arbiy Ukrainada, Sharqiy Prussiya 
va Varshava yo‘nalishlarida keyingi hujumlar uchun qulay operativ va 
taktik zarur shart-sharoitlar yaratildi. 
1944-yil 22-iyunida, urush boshlanishining uch yilligi kuni, 1 va 
2 Belorussiya frontlari sektorlarida kuch bilan razvedka amalga 
oshirildi. Umumiy hujumga so‘nggi tayyorgarlik ko‘rildi. 
Oliy qo‘mondonlik Qizil Armiya oldiga Sovet erlarini 
dushmanlardan tozalash, Evropa davlatlarini bosqinchilardan ozod 
qilishni boshlash va urushni o‘z hududida tajovuzkorni to‘liq mag‘lub 
etish bilan yakunlash vazifasini qo‘ydi. 
1944-yilgi qish-bahorgi kampaniyasining asosiy mazmuni Sovet 
qo‘shinlarining Ukrainani o‘ng qirg‘og‘idagi to‘rtta jabhasi tarkibida 
ketma-ket strategik operatsiyalarini amalga oshirish edi. Uzunligi 
1400 km gacha bo‘lgan zonada, uning davomida Germaniyaning 
“Janubiy” va “A” fashistik qo‘shinlari guruhlarining asosiy kuchlari 
mag‘lubiyatga uchradi va davlat chegarasiga kirish uchun Karpat 
tog‘lari va Ruminiya hududi ochildi. Shu bilan birga, Leningrad, 
Volxov va 20-Boltiqbo‘yi frontlari qo‘shinlari Shimoliy Armiya 
guruhini mag‘lub etib, Leningradni va Kalinin viloyatlarining bir 
qismini ozod qildilar. 1944-yil bahorida Qrim dushmanlardan 
tozalandi. 
Ushbu qulay sharoitda G‘arbiy ittifoqchilar ikki yillik 
tayyorgarlikdan so‘ng Fransiyaning shimolida Evropada ikkinchi 
frontni ochdilar. 1944-yil 6-iyun kuni Angliya-Amerika qo‘shma 
kuchlari, La-Mansh va Pas-de-Kale orqali o‘tib, urush yillarida 

---

138 
Normandiyaga qo‘nish bo‘yicha eng yirik operatsiyani boshladilar va 
avgust oyida ular Parijga kirishdi. 
Strategik tashabbusni ishlab chiqishda davom etgan Sovet 
qo‘shinlari 1944-yil yozida Kareliya, Belorussiya, G‘arbiy Ukraina va 
Moldovada kuchli hujumni boshladi. 19-sentyabrda shimolda Sovet 
qo‘shinlarining oldinga siljishi natijasida Finlyandiya SSSR bilan sulh 
shartnomasini imzolab, urushdan chiqib ketdi va 1945-yil 4-martida 
Germaniyaga urush e’lon qildi. Yassi-Kishinev operatsiyasi paytida 
22 ta fashistlar bo‘linmasi va frontdagi Ruminiya qo‘shinlari yo‘q 
qilindi.
Bu Ruminiyani Germaniya tomonidan urushdan chiqishga 
majbur qildi va 24- avgustda Ruminiya xalqining antifashistik 
qo‘zg‘olonidan so‘ng unga qarshi urush e’lon qildi. 
Sentyabr-noyabr oylarida uchta Boltiqbo‘yi va Leningrad 
frontlari qo‘shinlari Boltiqbo‘yining deyarli butun hududini 
fashistlardan tozalashdi. Shunday qilib, 1944-yil yoz va kuz oylarida 
Sovet-Germaniya frontida dushman 1,6 million askar va ofitserni 
yo‘qotdi, uning 20-diviziyasi va 22-brigadasi mag‘lub bo‘ldi. Oldingi 
qismlar fashistlar Germaniyasining chegaralariga yaqinlashdi. 
Ikkinchi jabhaning ochilishi bilan fashistlar Germaniyasining mavqei 
yomonlashdi. Ikki jabhada siqilgan holda, u endi G‘arbdan Sharqqa 
kuchlarini erkin o‘tkaza olmasdi, u frontdagi yo‘qotishlarni ma’lum 
darajada qoplash uchun yangi umumiy safarbarlikni amalga oshirishi 
kerak edi. 
1945-yilgi qishki kampaniya davomida Ittifoqdosh qurolli 
kuchlarning antigitler koalitsiyasidagi harbiy harakatlarni yanada 
muvofiqlashtirish ishlarini ishlab chiqdi. Shunday qilib, Ardennesdagi 
fashist nemis kuchlarining qarshi hujumidan so‘ng, ingliz-amerika 
qo‘shinlari qiyin ahvolga tushib qolishdi. Keyinchalik, V. 
Cherchillning iltimosiga binoan Sovet qo‘shinlari 1945-yil yanvar 
oyining o‘rtalarida Angliya-Amerika qo‘mondonligi bilan kelishilgan 
holda, rejalashtirilganidan oldin, Boltiqbo‘yidan Karpatga hujumga 
o‘tdilar va shu bilan G‘arb ittifoqchilariga samarali yordam 
ko‘rsatdilar. 
Aprel oyining boshlarida G‘arbiy ittifoqchilar qo‘shinlari Rur 
hududida dushmanning 19-bo‘linmasini muvaffaqiyatli o‘rab olishdi 
va keyin qo‘lga olishdi. Ushbu operatsiyadan keyin fashistlarning 
G‘arbiy frontdagi qarshiligi deyarli buzildi. Qulay sharoitlardan 

---

139 
foydalangan holda Angliya-Amerika-Fransiya qo‘shinlari Germaniya 
markaziga hujum uyushtirishdi. Aprel oyining o‘rtalariga kelib, Elba 
daryosining chegarasiga etib bordilar, u erda Torgau shahri hududida 
1945-yil 25-aprelda Sovet va Amerika askarlarining tarixiy 
uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. 2-may kuni Germaniyaning “S” guruhi 
qo‘shinlari Italiyada taslim bo‘ldilar, bir kun o‘tib Gollandiyada nemis 
qo‘shinlarini topshirish to‘g‘risidagi akt imzolandi. 
1945-yil yanvar - aprel oyining boshlarida, o‘nta front kuchlari 
tomonidan butun Sovet-Germaniya frontida kuchli strategik hujum 
natijasida, Sovet armiyasi dushmanning asosiy kuchlariga zararli 
pozitsiyani taqdim etdi. Sharqiy Prussiya, Vistula-Oder, G‘arbiy 
Karpat va Budapesht operatsiyasini yakunlash davrida Sovet 
qo‘shinlari Pomeraniya va Sileziyada keyingi hujumlarga, so‘ngra 
Berlinga hujum qilish uchun sharoit yaratdilar. Deyarli barcha Polsha 
va Chexoslovakiya, Vengriyaning butun hududi ozod qilindi. 1945-yil 
1-mayda A. Gitler o‘z joniga qasd qilganidan so‘ng Buyuk Admiral 
K.Denits boshchiligidagi yangi vaqtinchalik Germaniya hukumatining 
AQSh va Buyuk Britaniya bilan alohida tinchlikka erishishga urinishi 
muvaffaqiyatsiz tugadi. Buyuk Britaniya va AQSh hukmron 
doiralarining eng reaktsion elementlari SSSRdan yashirin ravishda 
Germaniya bilan muzokaralar olib borishga harakat qildilar. Sovet 
Ittifoqi Gitlerga qarshi koalitsiyani kuchaytirishga intilishda davom 
etdi. Sovet qurolli kuchlarining hal qiluvchi g‘alabalari 1945-yilgi 
Qrim konferentsiyasining muvaffaqiyatli o‘tishiga hissa qo‘shdi. 
SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya rahbarlari, unda Germaniyani 
mag‘lub etish va uning urushdan keyingi holati bilan bog‘liq 
masalalarni kelishib oldilar. Evropada urush tugaganidan 2-3 oy 
o‘tgach, SSSRning imperialistik Yaponiyaga qarshi urushga kirishi 
to‘g‘risida ham kelishuvga erishildi. 
Berlin operatsiyasi paytida 1 va 2-Belorussiya va 1-Ukraina 
frontlari qo‘shinlari Polsha armiyasining ikki armiyasining ko‘magi 
bilan 93 ta diviziya mag‘lubiyatga uchrab, taxminan 480 ming kishini 
asirga olishdi. Katta miqdordagi harbiy asirlar, texnika va qurollar 
olindi. 1945-yil 8-mayda Berlin atrofidagi Karlshorstda fashistlar 
Germaniyasining antigitler koalitsiyasining etakchi kuchlari a’zolari 
bo‘lgan mamlakatlarga so‘zsiz taslim bo‘lish to‘g‘risidagi akti 
imzolandi. 

---

140 
9-may fashistlar Germaniyasi ustidan g‘alaba kuni bo‘ldi. 
Evropada urush tugashi munosabati bilan 1945-yilda buyuk davlatlar - 
SSSR, AQSh va Buyuk Britaniyaning hukumat rahbarlarining Berlin 
konferentsiyasi bo‘lib o‘tdi. Evropada urushdan keyingi dunyo 
tartibining muammolari muhokama qilindi va bir qator masalalar 
bo‘yicha qarorlar qabul qilindi. 
Birinchi darajali qurollarni yaratgan va ularni frontga taqdim 
etgan sovet olimlari, muhandislari va texnik xodimlarining ishini 
ta’kidlash kerak, bu esa dushman ustidan g‘alabani ko‘p jihatdan 
belgilab berdi. 
Ularning ismlari hammaga ma’lum - V. G. Grabin, P. M. 
Goryunov, 
V. 
A. 
Degtyarev, 
S.V.Ilyushin, 
S.A.Lavochkin, 
V.F.Tokarev, G.S.Shpagin, A.S Yakovlev va boshqalar.