O‘quv qo‘llanma (Barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun) Toshkent-2019

Texnika va texnologiya tushunchalarining mohiyati. Texnika va texnologiya masalasi barcha davrlarda insoniyatning diqqat markazida bo‘lib kelgan. CHunki inson ijodiy faolyatining amaliy natijasi bo‘lgan bu omillar bevosita jamiyat ravnaqi va uning istiqbollari belgilab kelgan. Jamiyat o‘zining industrial bosqichiga etgunga qadar texnika va texnologiya hunarmandchilik ko‘rinishida yakka tartibdagi faoliyati sifatid anamoyon bo‘lgan.
XX-XXI asrda ishlab chiqarishning ilg‘or texnika va texnologiya asoslanishi, ularni nazorat qiluvchi maxsus injener-muhandislar faoliyatini shakllantirib, ular nafaqat texnik tuzilmalarning normal ishlash jarayonini taminlash, balki uning yangi loyihalarini tuzish, ixtirolar qilish texnik va texnologik qurilmalarni yaratmoqdalar. Bunda muxandis tafakkurining o‘ziga xos jihatlari: ilmiy-ratsionallikka asoslanish, ijodiy faollik va hamma uchun tushunarli yangilikni shakllantirish, standartlashtirish kabilarda namoyon bo‘lmoqda. Bu nazariy bilimlar amaliyotda sinalib, tajribadan o‘tib, ishlab chiqarishga joriy etilib, iqtisodiyotni rentabellashtiradi va natijada inson hayotida ko‘plab qulayliklarni joriy etadi. Har qanday texnik qurilmani yaratish jarayonida muhandis ongida uch unsur birligi amalga oshadi: miyada yaratiladigan texnikaning obrazi va uning maqsadi belgilanadi; texnikaning loyihasi aniq hisob-kitob asosida ishlab chiqiladi; gavdalangan obraz hamda loyiha birlashib yaxlit texnik qurilma yoki texnologiya yaratiladi. Bu esa bugungi ishlab chiqarish jarayoni, ishlab chiqarish vositalari, ularning doimiy takomillashib borishi davomida, inson tafakkuri va faoliyatining ixtisoslashib borishini ham taqozo etadi.
Texnologik taraqqiyotning istiqbollari. Fan va texnologik taraqqiyot hozirda insoniyat oldiga juda muhim muammolarni maydonga tashladi. Bular jumlasiga atrof-muhitning ifloslanishi, tabiiy resurslarning kamayib ketishi, yadro urushlarining xavfi, geosiyosiy manfaatlarni to‘qnashuvi, gegemonlik siyosati va boshqa shu kabi masalalarni keltirishimiz mumkin. Aynan shunday muammolarni bartaraf qilish yoki oldini olishda ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davomida shakllanib, takomillashib kelgan gumanizm g‘oyalaridan samarali foydalanish, yani ularni amaliy hayotga tez va aniq suratda tadbiq etish hozirda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Professor Nik Bostrom takidlaganidek “Texnologik progressning tezlashuvi tufayli insoniyat hozir o‘z rivojida keskin burilish nuqtasiga katta tezlik bilan yaqinlashib qolgani ehtimoli katta. Insoniyatga ancha tanish bo‘lib qolgan yadroviy xavf-xatar yoniga endilikda kerak.”¹ Texnikani o‘ylamasdan rivojlantirish jahon miqyosida murakkab ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni tug‘dirmoqda. Masalan, aslida inson og‘irini engil qilishga qaratilgan texnika ishsizlikni yuzaga keltirmoqda, ish bilan taminlash ham yanada murakkablashib bormoqda. Xususiy transportlarning ko‘payishi, bir tomondan insonlarga qulayliklarni tug‘dirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa asosan shaharlarni ekologik holatiga salbiy tasir ko‘rsatibgina qolmasdan insonlarni salomatligiga ham ayniqsa ularning asab faoliyatining buzilishiga tasir etmoqda. Shuning uchun ham bu sohada ilmiy-tadqiqotlar olib borayotgan olim va faylasuflarning fikricha “XXI asr bo‘sag‘asida insoniyat oldida texnikaga oid juda katta muammolarni hal qilish masalasi turib”di.
Hozirda texnokratik sivilizatsiyani tanqid qiluvchilar falsafaning kuchiga katta umid bog‘lamoqdalar. Ularning fikricha falsafa o‘zining insoniyligi, o‘zining manaviy axloqiy qoidalari va dunyoga bo‘lgan ezgu munosabati bilan texnikaning Cheksiz ligi hamda hukmronligiga, uning kelajagiga to‘g‘ri qarash orqali insonlarni ishontirish mumkin, deb hisoblashmoqda. Texnokratik sivilizatsiyada inson nafaqat dunyoni, insoniyatni rejalashtiradi, balki insonning o‘zi rejalashtirish obektiga aylanib qoladi. Agar insoniyat mavjud muammolarga befarq qaraydigan bo‘lsa dunyo sivilizatsiyasi halokatga uchrashi muqarrar shu manoda insonparvarlashuvning mohiyati, uning taraqqiyot tendensiyasi ilmiy-falsafiy jihatdan talqin qilinmasa yuqorida aytilgan fojialarning oldini olish juda qiyin bo‘ladi. Buning uchun fan, texnika va texnologik taraqqiyotni samarasiz jihatlarini falsafiy-tanqidiy talqin qilish, insonning keyingi amaliy faoliyatiga to‘g‘ri baho berish, uning kelajagi va istiqboldagi o‘zgarishlarga ehtiyotkorona maqsadli yondoshish talab qilinadi.