89
7-MAVZU: “KORXONA PUL OQIMLARINI BOSHQARISH”
Reja:
1. Pul oqimlarining mohiyati va turlari
2. Faoliyat turlari boʻyicha pul oqimlarini baholash
3. Pul oqimlarini boshqarishning mohiyati va vazifalari hamda asosiy
yoʻnalishlari
Tayanch so`z va iboralar:pul oqimlari, kirim, chiqim, moliyaviy faoliyat boʻyicha
pul oqimlari, investitsion faoliyat boʻyicha pul oqimlari, asosiy faoliyat boʻyicha pul
oqimlari.
1. Pul oqimlarining mohiyati va turlari
Moliyaviy xoʻjalik faoliyati amaliyotida har qanday operatsiya yoki boshqaruv
qarori pul mablagʻlari harakatiga sabab boʻladi. Pul mablagʻlari harakatining
uzluksiz, toʻgʻri va samarali tashkil etilishi koʻp jihatdan tadbirkorlik faoliyati va
uning iqtisodiy natijalari barqarorligini oldindan belgilab beradi. Moliyaviy
menejmentda pul mablagʻlari harakati dinamikasini tavsiflash uchun maxsus “pul
oqimlari” kategoriyasidan foydalaniladi. Buning natijasida har qanday biznes
boʻyicha pul oqimlari kirimi, chiqib ketishi va pul mablagʻlari qoldigʻini aks ettirish
mumkin boʻladi.
Pul oqimlari kompaniyalarni boshqarishda muhim rol oʻynaydi. Inson
organizmi bilan oʻxshatganda pul oqimlarini xoʻjalik sub’ektining “qon aylanish
tizimi”ga tenglashtirish mumkin. Bu oʻxshatish toʻliq oʻzini oqlaydi. Ya’ni qon inson
organizmi hayotiyligini ta’minlagani kabi pul oqimlari barcha biznes-jarayonlarni
aylanib oʻtishi hisobiga biznesning hayotiyligiga xizmat qiladi. Bu jarayonda har
qanday belgilangan intizomga rioya qilmaslik holati jiddiy muammolarni yuzaga
keltirish orqali faoliyatni toʻxtatishgacha sabab boʻlishi mumkin.
Boshqaruvchilar, kreditorlar, investorlar, analitiklar va boshqa korxona
faoliyatidan manfaatdor shaxslar uchun haqiqatdagi pul oqimlari harakati korxona
faoliyatini, uning bozor qiymatini baholashda, shuningdek kelgusidagi rivojlanish
istiqbollarini prognoslashda asos boʻlib xizmat qiladi. Aynan shuning uchun ham pul
oqimlarining mohiyatini tushunish, ularning tiplarini oʻzaro farqlash va ularning
yakuniy miqdorini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda mazkur bobda pul oqimlarining
mohiyati, turlari, korxonalarda pul oqimlarining aylanish jarayoni, shuningdek
ularning tahlilini amalga oshirish imkonini beruvchi hisobotlarni shakllantirish
metodlari xususida toʻxtalib oʻtamiz.
“Pul oqimi” tushunchasi moliyaviy menejmentda fundamental tushuncha
hisoblanadi. Har qanday kompaniya joriy toʻlovlarni amalga oshirish, xom ashyo va
materiallarni xarid qilish, ish haqlarini toʻlash, uzoq muddatli aktivlarni sotib olish,
majburiyatlarni oʻz vaqtida qoplash uchun yetarli miqdordagi pul mablagʻlariga ega
boʻlishi lozim. Pul mablagʻlarining etishmovchiligi avtomatik tarzda likvidlilikning
yoʻqotilishiga, bu esa oʻz navbatida tez moslashuvchan mustaqil qarorlar qabul qilish
90
imkoniyatining boy berilishiga, faoliyatning esa tashqi sub’ektlar, masalan
kreditorlarga bogʻliq boʻlib qolishiga sabab boʻladi. Bunday vaziyat natijasida
bankrotlik, majburiy restrukturizatsiyalash, qoʻshib olinish va boshqa holatlar yuzaga
kelishi mumkin. Aynan shuning uchun ham pul oqimlari, ularning barcha shakllari va
turlari moliyaviy boshqaruvning eng muhim ob’ektini oʻzida aks ettiradi.
Pul oqimlari tushunchasi moliyaviy-xoʻjalik faoliyati yoki sub’ektning alohida
operatsiyalari natijasida yuzaga keladigan vaqt boʻyicha taqsimlangan pul
mablagʻlari harakatini anglatadi.
Pul oqimlarini bir necha belgilari boʻyicha tasniflash mumkin.
Harakat yoʻnalishlari boʻyicha pul oqimlarini musbat va manfiy pul oqimlariga
boʻlinadi. Musbat pul oqimlari korxonaga pul mablagʻlarining kelib tushishi, ya’ni
kirimini anglatadi. Manfiy pul oqimlari esa pul mablagʻlarining korxona ixtiyoridan
chiqib ketishi, ya’ni toʻlovlarni nazarda tutadi.
Hisoblash ususliga bogʻliq ravishda pul oqimlarini yalpi (barcha toʻlovlar va
tushumlar yigʻindisi) va sof pul oqimlariga ajratish mumkin.
Ma’lum bir davr boʻyicha sof pul oqimlari miqdorini quyidagi formula
yordamida aniqlash mumkin:
𝐶𝐹
𝑛
= ∑ 𝐶𝐼𝐹
𝑡
− 𝐶𝑂𝐹
𝑡
𝑛
𝑡=0
bu erda, CF
n
– cof pul oqimlari, n – pul oqimlari soni, t – davr, CIF – pul
oqimlari kirimi, COF – pul oqimlari chiqib ketishi.
Moliyaviy-xoʻjalik faoliyati turlari boʻyicha pul oqimlari quyidagicha
farqlanadi:
- operatsion yoki asosiy faoliyat boʻyicha pul oqimlari;
- investitsion faoliyat boʻyicha pul oqimlari;
- moliyaviy faoliyat boʻyicha pul oqimlari.
Pul oqimlarining bunday tasnifi pul oqimlari toʻgʻrisidagi hisobotni tuzishga
asos boʻlib xizmat qiladi.
Operatsion faoliyat boʻyicha pul oqimlari operatsiyani amalga oshirish uchun
qilingan xarajatlarni chegirgan holda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotishdan olingan
pul mablagʻlarini oʻzida aks ettiradi.
Investitsion faoliyat boʻyicha pul oqimlari esa uzoq muddatli aktivlarni sotib
olish, asosiy vositalarni sotish, moliyaviy aktivlar boʻyicha foiz va dividendlar,
moliyaviy aktivlarni sotish boʻyicha pul mablagʻlari harakati bilan tavsiflanadi.
Moliyaviy faoliyat boʻyicha pul oqimlari uzoq va qisqa muddatli qarzlarni jalb
qilish, aksiya, ulush, paylarni sotish, shuningdek mulkdorlarga toʻlovlar, qarzlarni
qoplash va boshqalar boʻyicha pul mablagʻlari harakatini oʻzida aks ettiradi.
Korxonalarning turli xil faoliyatlari kesimida pul mablagʻlari harakatining
umumiy sxemasi quyidagi rasmda keltirilgan (1-rasm).
