O`quv materiallari

 

Operatsion 

faoliyat 

Investitsion 

faoliyat 

Moliyaviy 

faoliyat 

Kreditlar boʻyicha foizlar 

Soliqlar 

Ijtimoiy sohalarni quvvatlash 

Kreditlarni qoplash 

Dividendlar toʻlash 

Aksiyalarni sotib olish  

Aktivlarni sotib olish 

Moliyaviy qoʻyilmalar 

Aksiyalar chiqarish 

Kreditlar olish 

Subsidiyalar, grantlar 

Aktivlarni sotish 

Moliyaviy qo’yilmalardan  

foizlar, dividendlar 

 

 

Хом ашё, 

материаллар 

Тугалланмаган 

ишлаб чиқариш 

Тайёр маҳсулот 

Пул 

маблағлари 

Дебитор 

қарздорлик 

Иш ҳақи, 

харажатлар 

Кредитор 

қарздорлик 

---

92 

 

Bizga  ma’lumki,  moliyaviy  natijalar  toʻgʻrisidagi  hisobotni  tuzishning  asosi 

hisoblangan  asosiy  gʻoyalar  oʻtgan  davr  uchun  daromadlarni  aniqlash  va 

daromadlarni  olish  uchun  sarflangan  xarajatlarni  solishtirish  hisoblanadi.  Bu 

jarayonda  daromadlar  olingan  vaqt  sifatida  iste’molchidan  pul  mablagʻlarining  real 

kelib  tushish  vaqtidan  qat’iy  nazar  mahsulotlarni  sotish  vaqti  tan  olinadi.  Masalan, 

toʻlovni kechiktirish sharti bilan tovarlarni sotish jarayonida yuklab joʻnatilgan vaqt 

daromad  olingan  vaqt  sifatida  tan  olinadi.  Vaholanki  yuklab  joʻnatilgan  tovar 

boʻyicha pul mablagʻlari keyingi hisobot davrida kelib tushadi. 

Xarajatlarni  aks  ettirishning  asosida  ham  muvofiqlik  prinsipi  yotadi.  Bunda 

tovarlarni tayyorlash va sotish bilan bogʻliq ishlab chiqarish va boshqa xarajatlar ham 

amalga  oshirish  vaqtida  hisobga  olinadi,  haqiqatda  xarajatlar  boshqa  vaqtda  amalga 

oshirilsa ham. 

Pul  oqimi  miqdoridan  foyda  miqdori  farq  qilishining  yana  bir  muhim  sababi 

asosiy  vositalar  boʻyicha  amortizatsiya  hisoblashning  buxgalteriya  mexanizmi 

hisoblanadi.  Faraz  qilaylik,  korxona  uskuna  sotib  oldi  va  buning  uchun  1500  ming 

soʻm toʻladi. Aniqki, xarid vaqtida korxona ixtiyoridan 1500 ming soʻm miqdoridagi 

pul  mablagʻi  chiqib  ketdi.  Lekin  buxgalteriyaning  bu  summani  haqiqatda  amalga 

oshirilgan  xarajat  sifatida  mazkur  uskunaning  foydali  xizmat  muddati  davomida 

moliyaviy-xoʻjalik  faoliyati  natijalariga  amortizatsiya  koʻrinishida  bosqichma-

bosqich  chegirib  borish  orqali  oʻtkazib  boriladi.  Masalan,  10  yil  davomida  har  yili 

150  ming soʻmdan. Bu  jarayonda  korxonada hech  qanday  real  pul  toʻlovlari    paydo 

boʻlmaydi,  lekin  boshqa  tomondan  amortizatsiya  xarajatlarining  joriy  xarajatlar 

tarkibiga kiritilishi bois foyda miqdori kamaytiriladi. 

Umuman  ta’kidlash  lozimki,  bevosita  tovar  realizatsiyasi  bilan  bogʻlash  va 

aniq bir  davr  moliyaviy  natijalariga kiritish bevosita  mumkin  boʻlmaganligi sababli 

korxonalar  faoliyatida  muhim  ahamiyatga  ega  boʻlgan  haqiqatda  amalga  oshirilgan 

toʻlovlar (xarajatlar) va tushumlarning koʻplab turlarini moliyaviy natijalar toʻrisidagi 

hisobotga kiritib boʻlmaydi. Masalan, yuqorida tilga olingan kapital xarajatlar (asosiy 

vositalar sotib olish) balansda aktivlarning oʻsishi koʻrinishida aks ettiriladi. Yana bir 

jihat, qarz mablagʻlari jalb qilish, ularni qoplash, taqdim etish boʻyicha operatsiyalar, 

xususiy kapital emissiyasi, boshqa kompaniyalardagi ulushlarni sotib olish va boshqa 

shu kabilar ham aniq sana boʻyicha tuzilgan balansda oʻz aksini topadi.