O`quv materiallari

 

3. Korxonalarda byudjetlashtirishning mohiyati, ahamiyati va tashkil qilinishi 

 

Korxonalarda moliyaviy rejalashtirishning  muhim tarkibiy qismlaridan biri bu 

byudjetni  shakllantirish  va  rejalashtirish  hisoblanadi.  Korxonalarda  byudjetni 

shakllantirish – bu, asosiy operatsion va byudjet hujjatlari sifatida rasmiylashtirilgan, 

korxona faoliyatining moliyaviy ko’rsatkichlarini shakllantirish jarayonidir. 

Shakllantirish jarayoni shartli ravishda 2 tarkibiy qismga ajratiladi: 

-  operatsion byudjetni tayyorlash; 

-  asosiy byudjet hujjatlarini tayyorlash 

Xorijiy amaliyotda, yirik korxonalarning tajribasiga ko’ra, 11 ketma-ketlikdagi 

qadamdan iborat bo’lgan, byudjetni shakllantirish sxemasi maqsadga muvofiqdir: 

1.  Savdo  byudjetini  tuzish  –  dastlabki  va  eng  ma’suliyatli  qadamdir,  chunki 

savdo hajmi bahosi barcha keyingi byudjetlarga ta’sir etadi. 

2. Tijorat harajatlari hisob-kitobi savdo hajmi bilan o’zaro bog’langan bo’lishi 

kerak.  

3.  Ishlab  chiqarish  byujeti  –  natural  ko’rsatkichlardagi  mahsulot  ishlab 

chiqarish  rejasini  o’zida  aks  ettiradi  hamda  savdo  byudjetidan  kelib  chiqqan  holda 

tuziladi.  

4.  Ishlab  chiqarish  zahiralari  byudjeti  –  asosiy  byudjetning  ikki  xulosaviy 

moliyaviy hujjatlarini tayyorlash uchun zarur axborotlarni o’zida mujassamlashtiradi: 

daromadlar va harajatlar to’g’risidagi prognoz; balans hisoboti prognozi.  

5. Materiallarga to’g’ridan-to’g’ri harajatlar byudjeti. 

6.  Mehnat  haqiga  to’g’ridan-to’g’ri  harajatlar  byudjeti  –  mahsulot  turi, 

tayyorlash qiyinchiligi va bir soat ish uchun mehnat haqiga bog’liq.  

7.  Umumishlab  chiqarish  harajatlari  byudjeti  –  materiallar  harajatlari  va  ish 

haqiga  to’g’ridan-to’g’ri  harajatlardan  tashqari,  mahsulot  ishlab  chiqarish  bilan 

bog’liq bo’lgan barcha harajatlarni qamrab oladi.  

8.  Boshqaruv  harajatlari  –  bu  korxonaning  ishlab  chiqarish  yoki  tijorat 

faoliyatiga bog’liq bo’lmagan barcha harajatlardir.  

9.  Daromadlar  va  harajatlar  to’g’risidagi  hisobot  (yoki  prognoz)  –  korxona 

qanday daromad ko’rishi va qancha miqdorda harajat qilishi kerakligini ko’rsatuvchi, 

asosiy byudjetning birinchi yakuniy hujjatidir.  

10.  Balans  hisoboti  (yoki  prognoz  balansi)  korxona  qanday  moliyalashtirish 

vositalariga  egaligini,  ular  qanday  foydalanilmoqda  va  aniq  bir  sanaga  korxona 

moliyaviy holatini qanday ifodalanishini ko’rsatadi.  

11. Pul mablag’lari oqimi byudjetini tuzish  – byudjetlashtirishning muhim va 

qiyin bo’lgan qadamlaridan biridir. Uni tuzishda, tuzilgan byudjetlar (yuqorida aytib 

o’tilganlar) va eng avvalo savdo hajmi byudjeti asos bo’lib xizmat qiladi.