O`quv materiallari

«Ulik  nukta»  usuli.  Xar  bir  korxona  ishlab  chikarish  jarayonida  turli  xildagi 

xarajatlarga duch keladi. Yangi xisobotlar rejasiga binoan, maxsulot ishlab chikarish 

va uni sotish buyicha ikkita xarajat xisobi varianti bor. Birinchi, sobik iktisodiyotga 

xos  bulgan,  xarajatlarni  egri  va  tugri  xarajatlarga  gruppalash  orkali  maxsulot 

 

-  Foyda soligi va foydadan 

    boshka majburiy tulovlar 

 

q  Sof foyda 

---

214 

 

tannarxini  aniklash.  Ikkinchi  variant,  bu  iktisodiy  rivojlangan  mamlakatlarda  kup 

kullaniladigan ta’sir bulib, bunda korxona xarajatlari-uzgaruvchan (ishlab-chikarish) 

va  doimiy  xarajatlarga  ajratiladi.  Uzgaruvchan  xarajatlar  sotish  xajmiga  tugri 

proportsionaldir. Doimiy xarajatlar esa sotishga boglik emasdir. Agar biz doimiy va 

uzgaruvchi  xarajatlarni  doimiy,  uzgaruvchan  va  yarimuzgaruvchan  xarajatlarga 

bulsak maksadga muvofik buladi. 

 

 

Xarajatlar Yarim uzgaruvchan xarajatlar 

 

Uzgaruvchan xarajatlar 

 

 

Doimiy xarajatlar 

 

 

 

 

 

Sotish (birlikda) 

 

 

   

 

Xarajatlar turlari va ularning dinamikasi. 

 

Doimiy xarajatlarga ishlab chikarish xajmiga boglik bulgan kantrakt xarajatlar 

mansubdir.  Masalan,  arenda  tulovlari,elektr-energiya  tulovlari  va  boshkalar.  Ayrim 

uzgaruvchan xarajatlarga, sakrovchi xarakterga ega bulgan xarajatlar kiradi. Masalan, 

maxsulot  sotishga  boglik  bulgan  xarajatlar  ya’ni  transpot,  yuklash  xarajatlari  yarim 

uzgaruvchan xarajatlardir. Uzgaruvchan xarajatlar maxsulot ishlab chikarish xajmiga 

boglik  bulgan  xarajatlardir.  Agar  sotish  xajmi  oshsa,  uzgaruvchan  xarajatlar  xam 

oshadi.  Bunga  xom-ashyo  va  materiallarga  bulgan  xarajatlar  misol  bula  oladi. 

Keyinchalik  bu  mavzuni  yoritish  oson  bulishi  uchun  yarimuzgaruvchan  va  doimiy 

xarajatlarni-doimiy xarajatlar deb olamiz. 

     «Ulik nukta» usuli xar bir ishlab chikarish darajasida zararsiz nuktani aniklashdir. 

Zararsiz ishlab chikarish moliyaviy va ishlab chikarish leveridjda xar xil ma’nolarni 

anglatadi.  Ishlab  chikarish  leveridjda  zararsizlik  bu  umumiy  foydani  ta’minlovchi 

ishlab  chikarish  tushiniladi.  Bu  erda  xech  xam  kafolatlanmaydi.  Chunki  umumiy 

foyda  foiz  va  karizlarni  tulashga  sarflanishi  mumkin.  Moliyaviy  leveridjda  umumiy 

foydaning  sof  daromadga  transformatsiya  kilinishi  tushiniladi  (transformatsiya-

utkazgich). 

 

«Ulik nuktaning» grafik usulda tasvirlangan modeli kuyidagicha. 

 

Tannarx va 

Foyda         Sotishdan foyda 

foyda                                  xududi                                                                 

 

Ulik                Tulik ushlanishlar                                     

               nukta 

Uzgaruvchan xarajatlar 

 

 

 

 

 

Sotish (birlik) 

 

Ulik nukta»ni aniklash grafigi. 

---

215 

 

 

 

Yukoridagi chizmada kursatkichlar tugri chizma shaklida berilgan bulib, sotish 

xajmiga  tugri  proportsional  berilgan.  Lekin  bular  nisbatan  olingandir.  Kup  sonli 

kuzatishlar  shuni  kursatadiki  bu  chizmalar  xakikatda  tugri  chizik  shaklida  grafikda 

namayon buladi. 

 

 

 

 

 

Tulik ushlanishlar 

 

 

 

Umumiy xarajatlar. 

 

 

 

 

Foyda. 

 

 

 

 

                       Sotish (birlik) 

 

 

     Kursatkichlarning egri chizik shaklidagi grafik chizmasi. 

Chizma  shuni  kursatadiki,  foyda  mikdori  chegaralangandir.  Ishlab  chikarish 

ma’lum  nuktaga  etganidan  keyin,  keyinchalik  uni  kengaytirish,  iktisodiy  tamondan 

samarasizdir. Shuning uchun korxona ma’lum foyda chegarasidan chikib ketmasligi 

kerak. Biz kurayotgan modelning formulasi kuyidagichadir: