O`quv materiallari

doimiy,  yarim  o’zgaruvchan,  yarim  doimiy    xarajatlar  kabi  atamalardan 

foydalaniladi. 

O’zgaruvchan xarajatlar deb mahsulot hajmi o’zgarishiga proportsional 

ravishda o’zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Ularga misol tariqasida asosiy materiallar, 

asosiy ishlab chiqarish ishchilarining ish haqi kabi xarajatlarni keltirish mumkin. 

Masalan, bir birlik mahsulot uchun 2 kg material sarflanishi kerak bo’lsa, 1000 birlik 

uchun 2000 kg, 2000 birlik mahsulot uchun esa 4000 kg va h.k. material xarajatlari 

bo’ladi.  

Doimiy xarajatlar esa ishlab chiqarishning turli hajmlari uchun o’z-garishsiz 

qoladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga misol tariqasida bino bo’yicha 

amortizatsiya ajratmalarini, rahbar xodimlar ish haqi, bino ijarasi kabilarni keltirish 

mumkin.  

 

Ba’zi xarajatlar esa ma’lum bir ishlab chiqarish hajmida doimiy bo’lgani holda 

ishlab  chiqarish  hajmi  sezilarli  o’zgarsa,  ular  ham  o’zgaradi.  Masalan,  bitta  tsex 

uchun bir xona ijaraga olingan, deb faraz  qilaylik. Ikkita tsex uchun esa ikkita xona 

ijaraga  olinishi  kerak  bo’lsa,  xarajatlar  keskin  ikki  barobarga  o’sadi,  ya’ni  bunda 

xarajatlar  sakrab  –  pog’onasimon  o’zgaradi.  Bunday  ma’lumotlar  ishlab  chiqarish 

hajmi va unga bog’liq xarajatlar haqida qarorlar qabul qilish uchun muhimdir. 

 

Ba’zan qaror qabul qilishda qaysi xarajatlar bu qaror bilan bog’lig’u, qaysilari 

bog’liq  emas,  degan  savolga  javob  berishga  to’g’ri  keladi.  Masalan,  omborda  bir 

necha yillar oldin harid qilingan  100000 so’mlik material mavjud, deb faraz qilaylik. 

Ana  shu  materialdan  mahsulot  tayyorlashga  buyurtma  berish-moqchi,  lekin 

buyurtmani  tayyorlash  uchun  200000  so’m  sarflash  kerak.  Materialning  narxini 

inobatga  olsak,  jami  xarajatlar  300000  so’mni  tashkil  qilmoqda.  Buyurtmachi  esa 

mahsulotga  250000  so’m  to’lamoqchi  bo’lyapti.  Xo’sh,  buyurtmani  qabul  qilish 

kerakmi  yoki  yo’qmi?    Bu  savolga  javob  berish  uchun  qaysi  xarajatni  ushbu  holda 

hisobga  olish  kerak,  qaysinisini  hisobga  olmaslik  kerakligini  aniqlash  talab  etiladi. 

Agar  materialning  eski  ekanligini  va  uni  material  holida  sotish  imkoni  yo’qligini, 

buning  ustiga  unday  foydalanish  uchun  boshqa  buyurtma  yo’qligini  inobatga  olsak, 

ushbu buyurtma eng foydali buyurtma deyish mumkin. Bu qarorni asoslash uchun esa 

xarajatlarni  qaror  qabul  qilishda  inobatga  olinadigan  va  inobatga  olinmaydiganlarga 

bo’lish eng ma’qulidir. quyida shu turkumlash asosidagi hisob-kitoblar keltiriladi va 

u yuqoridagi qarorning to’g’riligini isbotlaydi: 

 

---

210