O’quv materiallari

Tasviriy san’at

Zarautsoy, Soymalitosh, Sarmishsoy rasmlarida insonning tabiatga bо‘lgan munosabatlari ifodalagan. Ular asosan hayvonlar tasviri va ov lavhalarini aks ettirgan.

Tasviriy san’atning rivojlanishi mil. av. IV asr — mil. IV asrda namoyon bо‘ldi. Bu davrda nafaqat rangtasvir yoki haykaltaroshlik rivoji, eng muhimi bu tasviriy san’at turlarining me’morchilik bilan uyg‘unlashganligini kо‘ramiz. Ushbu davrdagi haykaltaroshlik loy, gips, tosh kabi materiallarni о‘zlashtirib, inson qiyofalari (shohlar, ma’budlar, jangchilar, sozandalar, masxarabozlar, bolalar)ni gavdalantirgan. Dalvarzintepa devoriy rasmlarida mavzularning xilma-xilligi va ularning mahoratli ishlanganligani guvohi bо‘lishimiz mumkin. Devoriy rasmlar va haykaltaroshlikning bu davrdagi rivojlanishida diniy tushunchalar, turli etnomadaniy oqimlar katta ta’sir qilgan. Masalan, О‘zbekistonning janubiy hududi haykaltaroshligida (Ayritom frizi, Dalvarzintepadagi budda ibodatxonasi, Fayoztepa, Qoratepa) budda dini bilan bog‘liq bо‘lgan Gandhar haykaltaroshligi maktabi bilan aloqalar bor.⁶

IV—V asr asrlarda tasviriy san’atda inqiroz seziladi. Eftalitlar davrida mahobatli san’at yanada yuqori chо‘qqiga kо‘tarilgan. Bunday tasviriy san’atning nodir namunalaridan biri Bolaliktepa devoriy suratlaridir. Unda qahramonlar, tantanali lavhalar о‘z aksini topgan.

V—VI asrlarda diniy e’tiqod va tasavvurlar bilan uzviy bog‘liq bо‘lgan tasviriy san’atda ma’budalarning haykalchalarini yasash keng tarqalgan. Bu haykalchalar О‘zbekistonning turli viloyatlarida yashagan aholining antropologik kо‘rinishi, kiyim-boshlari, qurol-yarog‘lari va boshqalar tо‘g‘risida tasavvur beradi.

VI—VIII asrlar tasviriy san’atning taraqqiy etgan davri sifatida ajralib turadi. Bu davr tasviriy ijod mavzulari turli dinlar bilan bog‘liq bо‘lgan. Tasviriy san’at asarlari — Budrach, Afrosiyob devoriy suratlari katta mahorat bilan ijro etilgan. Islom dinining kirib kelishi sekinasta devoriy rasmlarni chekladi. Lekin tasviriy san’at umuman yо‘q bо‘lib ketmadi. U о‘zining aksini mayda plastikada, bezak san’atining tasvirlarida topdi.

XIV—XV asrlar tasviriy san’at tarixida Uyg‘onish davri deb ataladi. Temuriylar davrida miniatyura san’ati gullab yashnadi. Miniatyurachi rassomlarning ijodida chuqur diniy falsafa, tasavvuf tushunchalari va g‘oyalari о‘z aksini topdi. Bu jarayonda Behzod ijodi va uning maktabi alohida о‘rin tutadi. Unint shogirdlari qatorida Mirak Naqqosh, Qosim Ali, Mahmud Muzahhib kabilarni aytishimiz mumkin. Behzod va uning shogirdlari noyob san’at asarlarini yaratishdi, dunyo madaniyatini boyitishdi. Temuriylar davrida tasviriy san’at faqatgina miniatyura sohasida emas, Amir Temur saroylari bezagida, hukmdorning oila a’zolari va safdoshlari rasmlari, jang lavhalari, bazmlar tasvirlari bо‘lganligi haqida ma’lumot mavjud.

XVI—XVII asrlarda Buxoro, Samarqand, Shohruhiya shaharlarida kitobat san’atida ancha muvaffaqiyatlarga erishilgan. Bunga Mahmud Muzahhib, Chag‘ri Muxassin, Muhammad Murod Samarqandiy ijodlari namuna bо‘lishi mumkin.

XVIII asrda madaniy hayotning keskin pasayishi kuzatiladi. XIX asrning boshlarida yaratilgan qо‘lyozmalardagi suratlarda avvalgi badiiy nafosat kо‘rinmaydi. Xind, qoshg‘ar, eron miniatyura maktablariga taqdid ortdi.

XX asr boshida О‘zbekistonda ilk dastgohli ranggasvir paydo bо‘ladi. Uni hududga rus rassomlari, Badiiy akademiya talabalari V. Vereshchagin, N. Karazin, M. Zommer, S. Yudin, L. Bure, I. Kazakov va boshqalar olib kirdi. Ularning asarlarida mahalliy mavzular, xarakterli etnik tipajlar, tarixiy obidalarni aks ettirgan manzaralar о‘z ifodasini topdi.

Oktabr tо‘ntarishidan sо‘ng О‘zbek tasviriy san’ati uchun yangi bosqich boshlandi. Milliy rassomlarni tayyorlash jarayonida Toshkent, Samarqand va boshqa shaharlarda tuzilgan badiiy maktablar, katta avlod vakillari L. Bure, N. Rozanov, I. Kazakov, A. Nikolayev, A. Volkov, P. Benkov, 3. Kovalevskaya qatnashdi.

20-yillar О‘zbekiston tasviriy san’atida ijodiy erkinlik, Sharq va G‘arb madaniyati badiiy an’analarining jо‘shqinligi о‘z aksini topdi. Realizm va avangard ijodiy yо‘nalishlari (ekspresionistik, abstrakt va b.) birgalikda rivojlanib keldi.

30-yillarda tasviriy san’atda sotsialistik realizm uslubi hukmron bо‘ldi. Aksariyat о‘zbek rassomlari avangard yо‘nalishidan sotsialistik realizm yо‘nalishiga о‘tdi. Asosiy san’at mavzularini о‘zbek xalqining turmush tarzi, tarixiy g‘oyalar, ishchilar bayramlari va obrazlari tashkil etdi. Dastgohli rangtasvirdan tashqari kitob grafikasi, dastgohli grafika, haykaltaroshlik sohalari ham rivoj topdi. Masalan dastgohli grafikada asosan portret va manzara janrlari rivojlandi. Mahobatli bezak haykaltaroshlik asarlari me’moriy majmualar tarkibiga kirib bordi. Bu davrda teatr rassomligi ham rivojlandi. 50-yillarda о‘zbek tasviriy san’ati sohasida CH. Axmarov, О‘. Tansiqboyev, N. Karaxan, R. Temurov kabilar samarali ijod qilgan. Ular qatoriga R. Ahmedov, M. Saidov, N. Qо‘ziboyev, T. Oganesov, 3. Inog‘omov va boshqalar qо‘shilgan. Ular maishiy va portret janrining rivojlanishiga katta hissa qо‘shdilar. Bu davrda grafika san’ati va haykaltaroshlik ham rivojlandi.

60-yillarda tasviriy san’atda ijod erkinligi ma’lum darajada hukm surdi. Buning natijasida rangtasvir rivojlana boshladi, turli badiiy an’analarni о‘zlashtirish, milliylikni izlash, mavzu va g‘oyani chuqur, ta’sirchan qilib ifoda etish asosiy yо‘nalishlarni mazmunini aks ettirdi. Haykaltaroshlikda portret janri rivojlandi. E.Aliyev, X. Husniddinxodjayev, V. Lunev, V. Klevansev, A. Ahmedov, M. Musaboyev, A. Rahmatullayev kabilar monumental haykaltaroshlikda izlanishlar olib borishdi.

70—80-yillarda О‘zbekiston tasviriy san’ati yanada yuqori pog‘onalarga erishdi. Umuman olganda tasviriy va ifodali vositalarni boyitish, ijodiy izlanishlarga kizikish ortdi. Rassomlar ijodida milliylikka xos bо‘lgan ifoda vositalariga e’tibor, an’anaviy qadriyatlarga intilish kuchayadi. Milliylik bilan bir qatorda avangard yо‘nalishlari (simvolizm, abstrakt san’at, ekspressionizm va boshqalar)ga qiziqish kuchayib bordi. Bu jarayon о‘zbek rassomlari J. Umarbekov, M. Tо‘xtayev, B. Jalolov, A. Mirzayev, V. Oxunov kabilar ijodida о‘z о‘rnini topdi.

Ijodiy izlanishlar mustaqillik yillarida yanada kuchayib bordi. Bu davr rangtasvir san’ati turli-tuman uslublar kо‘lamining kengligi bilan farqlanadi. Akademik realizm, dekorativizm, milliy romantizm, abstraksionizm, instalyatsiya kо‘rinishlari kо‘p jihatdan ijodiy dunyoqarashning kengayishidan dalolat beradi. Tasviriy san’atning turli sohalarini rivojlanishida 1997 yilda О‘zbekiston Badiiy akademiyasining tashkil etilishi katta ahamiyatga ega bо‘ldi.

Mustaqillik davrida tasviriy san’atning turli sohalari va janrlari rivojlanib bordi. Masalan, ushbu davr haykaltaroshligida, asosan, tarixiy siymolar gavdalandi va ularning soni kо‘payishi barobarida uslubiy jihatdan yangilanish ham bir qator asarlarda kо‘zga tashlandi. A. Raxmatullayev, L. Ryabsev, I. Jabborov, R. Mirtojiyev, J. Kuttimurodov, K. Norxо‘rozov kabi haykaltaroshlar mahobatli san’at sohasida ijodiy izlanishlar olib borishsa, A. Hotamov, E. Esanov, S. Sharipov kabi rassomlar dastgohli haykaltaroshlikni rivojlantirishga harakat qilishdi.

Mustaqillik yillarida uslubiy jihatdan о‘ziga xos rassomlar guruhi shakllandi. Rassomlar ijodida jiddiy evrilishlar sodir bо‘lmoqda. Yangi plastik izlanishlarda ertagu dostonlar, xalq og‘zaki ijodiyoti, turli xil rasm-rusm va marosimlar bilan bog‘liq belgilar hamda ramzlar ular rangtasvirining yangi bosqichini belgilab berdi. Ushbu davrda serqirra ijodkor rangtasvirchilardan R. Ahmedov, N. Qо‘ziboyev, R. Choriyev, M. Nabiyev, A. Ikromjonov, B. Jalolov, S. Rahmetov, A. Mirzayev, N. Shin, V. Oxunov, J. Umarbekov, S. Alibekov, A. Isayev, J. Usmonov, N. Shoabduraximovlarni aytishimiz mumkin.

Ushbu yillardagi maqobatli san’at rivojlanishi ijodiy erkinlik, badiiy merosimizni boy an’analariga murojaat qilish bilan bog‘liq. Bu davrda yangi ma’muriy-ijtimoiy inshootlar, kо‘hna binolarni qayta tamirlash hamda yangi shahar ansambllarini barpo etish ishlarining jadallashib ketishi bilan mahobatli rangtasvirchilar ijod vositalarining yangi imkoniyatlarini qidirib topishga bо‘lgan yondashuvlari sezilarli darajada faollashdi. Mahobatli san’at sohasida ijodiy izlanishlar olib borgan rassomlardan A. Aliqulov, O. Habibullin, «Sanoyi-nafisa» guruhi, A. Buxorboyev, A. Axmedshin kabi rassomlarni aytishimiz mumkin.⁷

Mustaqillik yillari kо‘plab tadbirlar, xalqaro kо‘rgazmalar, kо‘rik-tanlov, festivallar о‘tkaziladigan bо‘ldi. 2001, 2003 yillar uyushtirila boshlagan Toshkent xalqaro badiiy kо‘rgazmasi «Biyennale» ham katta ahamiyatga ega bо‘ldi.

Kо‘rgazmada о‘zbekistonlik rangtasvir ustalari bilan birga dunyoning kо‘plab mamlakatida rassomchilikning turli yо‘nalishlarida ijod qilayotgan taniqli mо‘yqalam ustalari о‘z asarlari bilan qatnashishdi. Xalqaro anjumanda san’at tanqidchilari, ommaviy axborot vositalari vakillari, AKSH, Fransiya, Yaponiya, Koreya, Misr, Shveysariya, Germaniya, Rossiya, Qozog‘iston, О‘zbekiston, Turkmaniston, Estoniya, Gruziya, Kirg‘iziston va boshqa mamlakatlar rassomlari ishtirok etishdi.

Shuningdek, xorijlik san’atshunoslar, olimlar va tanqidchilar ishtirokida Toshkent xalqaro badiiy kо‘rgazmasi doirasida «Zamonaviy badiiy jarayon — dolzarb muammolar va yо‘nalishlar» mavzusida о‘tkazilgan ilmiy-amaliy anjuman tasviriy san’at muammolarini hal qilishga xizmat qildi. Toshkent «Biyennale»si XXI asr Sharq va G‘arb san’ati uyg‘unligidagi yangi g‘oyalarning rivojlanishiga о‘z hissasini qо‘shmoqda. «Shu aziz Vatan — barchamizniki» mavzuida respublika festivalida respublikamizning barcha viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi san’atkorlari о‘zlarining san’at va madaniyat sohasida erishgan yutuqlarini namoyon etishdi. Respublikamiz jamoatchiligiga, ayniqsa, Kashqadaryo, Andijon, Jizzax, Xorazm, Toshkent shahri va qoraqalpog‘istonliklarning kо‘rgazmalari manzur bо‘ldi. Jumladan, Toshkent shahrining ilg‘or xalq amaliy san’ati ustalari, haykaltarosh va rassomlari, shuningdek, ishlab chiqarish mahsulotlarining namunalari taqdim etildi.

Zamonaviy san’at markazi — poytaxtimizning yangi antiqa madaniyat о‘choqlaridan biri sifatida о‘z faoliyatini katta tasviriy va amaliy san’at bayrami bilan boshladi. Bu maskan О‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining 10 yilligiga bag‘ishlangan «Eng ulug‘, eng aziz» kо‘rgazma bayrami bilan ochildi. Bu tadbirda О‘zbekiston san’atining keksa vakillari ijodiy estafetani XXI asr rassomlariga uzatdilar. Ushbu tadbirda О‘zbekistonning barcha hududlarida yashab ijod etayotgan san’atkorlarimiz о‘z asarlarini tomoshabinlar e’tiboriga havola qildilar.

Mustaqillik yillaridagi kо‘rgazmalarda M. Nabiyev, A. Ikromjonov, R.Choriyev, R. Ahmedov, N. Qо‘ziboyev, N. Shin, B. Boboyev, J. Umarbekov, B.Jalolov, V. Burmakin, L. Ibrohimov; haykaltaroshlar A. Hotamov, T.Tojixо‘jayev, D. Rо‘ziboyev, M. Borodina; grafik rassomlar M. Kagarov, A.Mamajonov, M. Sodiqovlar; yosh rassomlar D. Oxunboboyev, A. Ivanova, A.Nikolayev, M. Aliyev, V. Nechayeva, X. Ziyoxonov, X. Inog‘omova, G.Alimatova, A. Nurshina, K. Boboyev kabi kо‘plab taniqli san’atkorlar ijodi barchaga manzur bо‘lmoqda. Shuningdek, A. Nur, V. Oxunov, G. Qodirov, G. Boymatov, R. Gagloyeva, J. Usmonov, A Isayev, E. Ishoqovlarning yangi qiziqarli asarlari tomoshabinda katta qiziqish uyg‘otmoqda.