O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari



Download 2,63 Mb.
bet16/188
Sana01.06.2022
Hajmi2,63 Mb.
#624565
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   188
Bog'liq
morfologiya

Qushlar embrional taraqqiyoti
Qushlar tuxumining sarig`i gigant poliletsital tuxum hujayradir. Qushlar, shuningdek reptiliyalar quruqlikda hayot kechiradi, ularning embrional taraqqiyoti esa o`ziga xos sharoitda - tuxum pardalari ichida yuz beradi va embrional taraqqiyot davrida lichinka bosqichi yo`q.
Embrional taraqqiyot paytida embrion sifatli va mo`l-ko`l oziqa moddalar bilan ta`minlanishi kerak. Poliletsital tuxum hujayralarda oziq moddalar, mineral tuzlar keragicha to`plangan. Tashqi muhitdan kislorod va issiqlik kelib tursa, embrionning taraqqiyoti me`yorli ravishda boradi.
Tuxum hujayraning o`zagi uning animal qutbiga joylashgan. Tovuq yangi qo`ygan tuxumda, agar bu tuxum otalangan bo`lsa, o`zak o`rnida embrion - “blastodisc” bo`lib, unga “chandiqcha” deyiladi. Embrion tagida ko`zacha shakliga ega bo`lgan rangi ochroq sariq modda -latebra joylashadi. Latebraning sariq moddasi kislorodsiz parchalanib, energiya bera oladigan karbonsuvlarga boy bo`ladi. Latebra atrofida tuxumning sitoplazmasida sariq moddaning ochroq va to`qroq rangli qismlari navbatma-navbat joylashadi. Sariq moddaning rangi ikki xil bo`lishi, uning kecha-kunduzning qaysi paytida hosil bo`lganiga, ya`ni pigment, vitaminlarning organizmga kirishi va insolyatsiyaning ta`siriga bog`liq (27-rasm).
Qushlar tuxumi birlamchi-vitellin pardadan tashqari oqsil, skorlupa ostidagi ikki qavatli yupqa parda va skorlupa (Sa++ tuzlariga boy po`choq)ga ega bo`lib, ular uchlamchi pardalardir. Oqsil modda hisobiga hosil bo`lgan “apparat”-xalazalar (chalaza-do`l donasi) tuxum sarig`ini doimo bir holatda - animal qutbi yuqoriga qaragan holatda tutib turadi. Follikulyar epiteliydan hosil bo`lgan ikkilamchi parda faqat tuxumdondagi tuxum hujayra atrofini o`rab turib, uni oziqa moddalar bilan ta`minlashda ishtirok qiladi va tuxum hujayra tuxumdondan chiqqach erib ketadi.
Qushlarda otalanish ichki bo`lib, tuxumdonda (yoki tuxum yo`lida) yuz beradi. Otalanish uchlamchi pardalar hosil bo`lishdan avval yuz berib, polispermdir. Qushlar tuxumiga 5-24 urug` hujayra kiradi. Lekin faqat bir urug` hujayra bevosita otalanishda ishtirok qilib, qolganlari tuxum hujayra tomonidan assimilyatsiya qilinadi.
Qushlar zigotasida meroblastik maydalanish (sigmentatsiya) yuz berib, uni qisman-diskoidal maydalanish deyiladi. Chunki zigotaning animal qutbidagi diskka o`xshash bir qismi maydalanib, vegetativ qismga to`plangan ko`p miqdordagi sariq modda maydalanmay qoladi. Qushlar blastulasi diskoblastula deyiladi.
Qushlar tuxumi 4-27 soat mobaynida tuxum yo`lidan tashqariga chiqadi. Bu vaqt ichida, agar tuxum hujayra otalangan bo`lsa, maydalanish yuz beradi va tashqariga qo`yilgan tuxumda blastodisk mavjud bo`ladi. Tuxum qo`yilgach u sovuydi va taraqqiyot vaqtincha to`xtaydi. Tuxum inkubatorga qo`yilsa yoki tovuqqa bostirilsa taraqqiyot davom etadi.
Tuxum yo`lidan tashqariga chiqqan tuxumning tez sovushi, uning ichidagi moddalar zichlashishi natijasida po`choq “pora”lari orqali havo kirib, havo kamerasi hosil bo`ladi.
Inkubatsiya qilinadigan tuxum iloji boricha yangi qo`yilgan bo`lishi, +3-+60C da 5-10 kundan ortiq saqlanmasligi kerak. Tuxum 25-30 kundan ortiq saqlanganda undagi embrion o`ladi.
Otalangan va tashqariga chiqqan tuxumdagi blastodiskda embrion diski, juda kichik blastotsel va blastula tubi xizmatini o`tavchi ko`p miqdorda sariq modda bor.
Qushlarda gastrulyatsiya jarayoni yaxshi o`rganilmagan, endoderma tuxum qo`yilmasdan oldin hosil bo`ladi. Endoderma hujayralari blastodiskdan delaminatsiya yo`li bilan ajraladi. Endoderma hosil bo`lishida immigratsiya - hujayralarning faol ravishda ko`chishi ham ma`lum ahamiyatga ega (30-31-rasmlar).
Inkubatsiyaning birinchi 12 soatida blastodisk tez o`sadi va uning o`rtasida embrion qalqonchasi hosil bo`ladi. Embrion qalqonchasining materiali embrion tanasi to`qimalarining taraqqiyoti uchun sarf bo`ladi. Embrion qalqonchasiga yaqin joylashgan zona tiniqroq bo`ladi, chunki bu zona hujayralari sariq moddadan ajralgan va ko`tarilib turadi. Bu zona esa qoramtir (qorong`i) zona bilan o`ralgan.
Inkubatsiyaning birinchi soatlaridayoq embrion qalqonchasi atrofidagi hujayralarning faol ravishda ko`chishi natijasida hujayraviy material zichlashib birlamchi tasmacha (chiziq) hosil qiladi. Hujayralarning harakati oqibatida u tez uzayadi. Ayni paytda embrion qalqonchasi cho`zilib noksimon shaklni oladi. Birlamchi tasmachaning oldingi qismi yo`g`onlashib, unga birlamchi tugun nomi berilgan. Hujayralardan iborat materialning harakati birlamchi tasmacha va birlamchi tugun hosil bo`lishi bilan cheklanmaydi. Birlamchi tasmacha hujayralarning bir qismi ichkariga ko`chib o`tib, u erda har tomonga taraqaladi va endoderma bilan ektoderma oralig`ida mezodermani hosil qiladi.
Birlamchi tasmacha hujayralari o`rta chiziq bo`ylab ko`chganligi sababli, unda bo`ylama chuqurcha paydo bo`lib, u birlamchi egatcha nomini oladi. Shu vaqtda birlamchi tugunchada bosh chuqurchasi deb nomlangan chuqur joy hosil bo`ladi. Bosh chuqurchasi o`z mohiyati bilan blastoporga mos keladi, chunki shu joydan material embrion ichiga siljib kiradi. Chuqurchaning oldidan ektoderma ostiga birlamchi egatcha materialidan zich o`simta o`sib chiqadi va u bosh o`simta nomini oladi. Bosh o`simtadan xorda rivojlanadi. Gastrulyatsiya oxirida qushlarning embrioni ektoderma, nerv plastinka kurtagi, endoderma, xorda va mezodermadan iborat bo`ladi.
Embrion varaqlarining tabaqalanishi va o`q organlarining hosil bo`lishi asosan, biz yuqorida ko`rib chiqqan, boshqa hayvonlarda yuz beradigan shu jarayonga o`xshash bo`ladi.
Embrion tanasidan tashqarida joylashgan ektoderma, mezoderma va endoderma sariq modda yuzasi bo`ylab o`sa boshlaydi. Har uchala embrion varag`i hisobiga tana burmasi shakllanib, u embrionni sariq moddadan ajratib turadi, embrion varaqlarining embrion qismi va embriondan tashqarida joylashgan qismlari endi aniq tafovut qilinadi. Embrion varaqlarining embriondan tashqi qismlari hisobiga embrion pardalari hosil bo`ladi (1-jadval).
Embriondan tashqi ektoderma va mezodermaning parietal (tashqi) varag`i asta-sekinlik bilan embrionning dorsal tomoniga qarab bukilib o`sadi. Bu o`smalar amnion burmalar nomini oladi. Amnion burmalari o`sishda davom etib bir-biri bilan tutashadi. Bunday tutashuv dastlab bosh qism ustida yuz berib, keyin tutashuv kaudal tomonga qarab tarqaladi. Amnion burmalarning tutashuvi natijasida ikkita parda - amnion va seroz (zardob) parda hosil bo`ladi.
Amnion (amnion-kosa) ichida suyuqlik to`planuvchi parda bo`lib, bu suyuqlik embrionni hamma tomonidan o`rab turadi. Suyuqlik amnion hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi. Amnion yoki suv parda dastlab quruqlikda hayot kechiruvchi, embrional taraqqiyoti quruqlikda o`tadigan hayvonlardan reptiliyalarda paydo bo`ladi va embrion atrofida suyuq, suvli muhit yaratadi. Yuqori umurtqalilar - reptiliyalar, qushlar va sut emizuvchilar amniotlar (amnion pardaga ega hayvonlar), bunday pardasi bo`lmagan (tuban) hayvonlar anamniyalar deb ataladi.
Amnion ichidagi suyuqlik embrionning nozik to`qimalarini mexanik ta`sirotlardan shikastlanishdan saqlaydi. Amnion hosil bo`lishi, shuningdek suyuqlashgan sariq modda ichiga embrionning cho`kishi nofaol hodisa bo`lmasdan, balki tana burmasi va embriondan tashqi qismlarning hosil bo`lishi bilan bog`liq. Reptiliyalar amnioni hali mezoderma paydo bo`lmasdan shakllanadi, proamnion deb atalib, faqat ektodermadan iborat va muskulga ega emas.
Qushlarda amnion burmasi oqsilning ko`pligi sababli sekinroq, Inkubatsiyaning uchinchi kunida hosil bo`ladi, bu paytgacha esa mezoderma hosil bo`lib ulguradi. Amnionning qisman muskul to`qimaga aylanuvchi mezodermasi, uning ritmik ravishda qisqarishini ta`minlaydi. Binobarin, amnion suyuqligi doimo aralashib turadi, embrion terisi ishlab chiqargan zararli moddalar embrion yaqinida to`planib qolmaydi.
Seroz (zardob) parda amnion burmalarining tashqi qismi hisobiga hosil bo`ladi, uning barcha pardalari bilan birga tashqaridan o`rab turadi. Bu parda embrion pardalaridan yana biri - allantois bilan birgalikda gazlar almashinuvi, mineral moddalarning embrion tanasiga etkazilishida xizmat qiladi. Amnion hosil bo`lguncha suyuq muhit rolini o`tagan tuxum oqsili, keyinchalik sariq modda tagiga qarab siljiydi. Seroz pardaning tuxum po`chog`iga zich tegib turadigan hujayralari po`choqdagi tuzlarni erishi, embrion tanasiga etkazilishini ta`minlaydi.
Embriondan tashqi endoderma mezodermaning visseral varag`i bilan birga sariq moddaning ustiga o`sishda davom etib, sariq modda xaltasini hosil qiladi. Sariq xalta ichida tuxum sarig`ining maydalanmasdan qolgan qismi joylashgani uchun embrionning oziqlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Sariq xalta devori boshlang`ich qon hujayralari va qon tomirlari hosil bo`lishida ishtirok qiladi. Eng birinchi qon hosil qiluvchi orolchalar sariq xalta devorida paydo bo`ladi.
Inkubatsiyaning uchinchi kuni ichak endodermasining va mezodermaning o`smasi sifatida allantois paydo bo`ladi. Allantois (allantoides-hasipsimon) yoki siydik xaltasi tez o`sib, sariq xalta, amnion va seroz pardalari orasini to`ldiradi. Uning mezodermal qavati seroz parda mezodermasi bilan yaqindan qo`shilib o`sadi, tuxum po`chog`i yaqinida qon tomirlarining to`rini hosil qiladi. Bu tomirlar to`ri gazlar almashinuvida katta ahamiyatga ega. Allantoisda chiqindi modda - siydik kislota to`planib turadi. Allantoisning embrion tanasida qoladigan qismi keyinchalik siydik pufagini hosil qiladi.
Shunday qilib, embrion varaqlarining embriondan tashqi qismlari quyidagi to`rt parda: amnion, seroz parda, sariq xalta va allantoisning shakllanishi uchun sarflanadi. Bu pardalar o`zlariga xos, embrion hayoti va taraqqiyoti uchun zarur vazifalarni bajaradi. Jo`janing tuxumdan ochib chiqishi oldidan bu pardalar teskari taraqqiyotga uchraydi. Amnion burmalar qaytadan ajraladi, sariq xalta qoldig`i jo`ja ichiga tortilib kiradi, zardob parda va allantois qurib ketadi.
Inkubatorda jo`ja chiqarilganda embrional taraqqiyotning ayrim bosqichlari va ular uchun zarur bo`lgan sharoitlarni bilish katta ahamiyatga ega. Inkubatordagi harorat va havoning namligi embrionning taraqqiyot bosqichlariga qarab moslashtirilsa, ochib chiqqan jo`jalar sog`lom bo`lib, kam nobud bo`ladi, ochib chiqish koeffitsienti yuqori bo`ladi. Embrional taraqqiyotining nozik paytlari bo`lib, ular bir bosqichning ikkinchisi bilan almashinish paytiga to`g`ri keladi. Afsuski, bu masala chuqur o`rganilmagan, taraqqiyot bosqichlarini tasnif qilish qoidalari to`g`risida umumiy fikr yo`q.
N.P.Tretyakov va M.D.Popov embrional taraqqiyot bosqichlarini quyidagicha tasnif qiladi:
1. Latebral oziqlanish davri - Inkubatsiyaning birinchi 30-36 soatini o`z ichiga olib, bu davrda hali qon aylanish vujudga kelgan emas. Embrion latebradagi karbonsuv (glikogen)ga boy bo`lgan sariq modda hisobiga oziqlanadi va kislorodga ehtiyoji kam;
2. Sariq modda hisobiga (sariqlik qon aylanish doirasi mavjud bo`lgan holda) oziqlanish davri - Inkubatsiyaning 30-36 soatidan 7-8 kunigacha bo`lgan vaqt. Qushlar embrional taraqqiyotining muhim o`ziga xos tomonlaridan biri qon tomirlar va yurakning erta hosil bo`lib, faoliyat ko`rsatishidir. 30 soatdan keyin yurak ishlay boshlaydi. Shuning bilan birga maxsus oziqlanish apparati - qon tomirlariga boy sariq xalta hosil bo`ladi. Embrion tanasiga allantois orqali kislorod kela boshlaydi. Bu hol oqsillar va yog`larning o`zlashtirilishiga yordam beradi. Jigar ishga tushib, mochevina sintezlana boshlaydi. Bu davrda embrionning barcha organlari sistemalari va embrion pardalar hosil bo`ladi;
3. Atmosfera kislorodi bilan nafas olish va tuxum oqsili bilan oziqlanish davri - Inkubatsiyaning 7-8 kunidan 18-19 kunigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda qon tomirlariga boy, yaxshi taraqqiy qilgan allontois zardob parda bilan birgalikda tuxum po`chog`iga zich tegib turadi, embrionning kislorod bilan ta`minlanishi yaxshilanib, yog`larni o`zlashtirish engillashadi. Embrion jo`ja shakliga keladi. Oziqlanish uchun quyuqlashgan va seroz parda bilan o`ralgan oqsil ishlatiladi. Sintezlangan ammiak mochevinaga nisbatan inertroq siydik kislotaga aylanadi va allantoisga to`planadi. Siydik kislotasi suvda erimagani uchun mochevinaga nisbatan zararsizdir;
4. Jo`janing havo kamerasidagi kislorod bilan nafas olish davri - Inkubatsiyaning 18-21 kunlarini o`z ichiga oladi. Allantois teskari taraqqiyotining boshlanishi sababli kislorodga ehtiyoji ortgan jo`ja havo kamerasidagi kislorodni ishlatadi. Nafas olish o`pka orqali amalga oshib, sof arterial qon paydo bo`ladi. To`qimalarning kislorod bilan ta`minlanishi va ularda moddalar almashinuvi yaxshilanadi;
5. Ochib chiqish davri - Inkubatsiyaning 20-21 kunlarini o`z ichiga oladi. Jo`ja sariq modda qoldig`i hisobiga oziqlanib, allantoidal qon aylanish to`xtaydi, embrion pardalari qurib, jo`ja tuxum po`chog`ini yorib chiqadi.
Parrandalarda Inkubatsiyaning davomliligi: tovuqlarda 20-21 kun, g`ozlarda 29-30 kun, o`rdaklar va kurkalarda 27-28 kundir.

Download 2,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   188




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish