O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

Muskullarning yordamchi organlari
Muskullarning harakat vaqtidagi funksiyasini engillashtirishda bir qancha organlar juda katta ish bajaradi. Bunday organlarga: fassiyalar (pishiq pardalar), shilimshiq xaltachalar (fibrozli va paylarning shilimshiq qinlari) va suyak to‘piqlari (kunjutsimon suyaklar) kiradi.
Fassiyalar – fascia ayrim muskullar va muskul to‘plamlarini sirtdan o‘rab turadigan biriktiruvchi to‘qima plastinkalardan iborat bo‘ladi. Ular bevosita teri ostida joylashsa, yuza fassiya – fascia superficialis, muskullarni ostki tomondan ham o‘rab olsa, chuqur fassiya - fascia profunda deyiladi. Fassiyalar muskullarni suyaklarga bog‘lashda ham muhim rol o‘ynaydi. Ular tananing hamma joyida bir xil emas, ba’zi joylarda tig‘iz va qalin, ayrim joylarda esa siyrak bo‘lib, muskullarning ichki qismiga ham o‘tib oladi. Fassiyaning rivojlanishi muskullarning ishlash darajasiga bog‘liq, shuning uchun ham ko‘p harakat qiladigan qismlarda, masalan, oyoqlarda u kuchli bo‘ladi. Hatto fassiyalar hisobiga fibrozning qin xaltachalari va halqasimon paylar hosil bo‘ladi. YAxshi rivojlangan ayrim fassiyalar, masalan, bel, yon, ko‘krak, qorin fassiyalari degan maxsus nom olgan.
Fassiyalarning ahamiyati katta, ular g‘ilof sifatida muskullarni o‘rab turadi. Muskullarni og‘ir ish bajarish vaqtida uzilib ketishdan saqlaydi, muskullarga keladigan qon, limfa va nerv tomirlarining tartibli ravishda tarqalishini ta’minlaydi. Fassiyalar yonma – yon turgan muskullarning bir – biriga ishqalanishini kamaytiradi.
Ba’zi o‘txo‘r hayvonlarning qornidagi sariq pay juda kuchli bo‘lib, butun ichki organlarni ko‘tarib turadi.
SHilimshiq xaltacha - bursa ko‘p harakat qiladigan va harakat vaqtida ishqalanadigan muskullar ostida biriktiruvchi to‘qimadan iborat xaltachalar bo‘ladi. Xaltacha ichida sinovial suyuqlik bo‘lib, u muskullar ishqalanishini kamaytiradi. Xaltachaning katta – kichikligi bajaradigan ishiga qarab har xil bo‘ladi. Xaltachalarning topografik joylashishi va tuzilishini bilish xirurgiya klinikasida katta ahamiyatga ega.
Xaltachalar joylashishiga qarab, bir necha xil: chandir osti, muskul osti, pay osti va teri osti xaltachalari bo‘ladi. Tuzilishiga qarab, xaltachalar oddiy – bir xaltachali va murakkab – ko‘p xaltachali bo‘ladi.
Paysimon sinovial qin - vagina tendinis synovialis oyoq muskullarining paysimon qismini o‘rab olib, muskullarning oson ishlashini ta’minlaydi. Paysimon qin ikki xil bo‘ladi:

• 
  paylarning fibroz qini - vaginae tendinum fibrosae oddiy muskul paylarini o‘rab oladi va uning tashqi yuzasini pardacha bilan qoplab, g‘ilof hosil qiladi; 2) pay qinlarining shilimshiq xaltachasi shilimshiq - vagina tentinum synovialis xaltachaning o‘zgargan shakli bo‘lib, anchagina murakkab tuzilgan. Bu muskul payning hamma joyini o‘rab olib, uzunchoq xaltacha hosil qiladi, uning ichida pay bemalol harakat qiladi. Bunday xaltachalar serharakat bo‘g‘imlarda bo‘ladi, masalan, bilakuzuk va tovon bo‘g‘imlari ustida joylashadi.
  

Pay qinlarining shilimshiq xaltachasi ikki varaqqa bo‘linadi: a) ichki varaq – bevosita payni o‘raydi; b) tashqi varaq – qinning tashqi devorini hosil qiladi. Ba’zi joylarda shilimshiq qin bo‘g‘im bilan birlashib, sinovial qin nomini oladi, bunday qinlar qoramollar bilakuzuk bo‘g‘imining muskulini o‘rab turadi.
To‘piq suyaklari ham muskullarga yordamchi organlar bo‘lib, ular barmoq bo‘g‘imlarining orqa tomonida joylashadi. To‘piqlar ustida muskul paylari erkin harakat qila oladi. To‘piq suyakchalari kaftning birinchi barmog‘i bo‘g‘imida bo‘ladi.