O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

4. Sekretsiya va uning turlari.
Sekretsiya moddalar almashinuvining alohida, ixtisoslashgan turining ifodasi bo`lib, hujayra tomonidan butun organizm hayot faoliyati uchun zarur bo`lgan moddalarning ajratib chiqarilishi bilan bog`liqdir. Bu jarayon avval boshdan organizm va muhitning o`zaro ta`siri asosida epiteliy bilan bog`liq bo`lgan. Sekretsiyaga ixtisoslashgan hujayralarning yig`indisi bezlar deyiladi, ularni quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin.
Silindrsimon epiteliy tarkibidagi qadahsimon hujayralar bir hujayrali, shilliq (mutsin) ishlab chiqaruvchi bezlardir. Aksariyat ko`pchilik bezlar ko`p hujayrali bo`lib, murakkab tuzilishga ega organlardir. Ularni morfo-fiziologik xossalariga ko`ra ikki guruhga: ichki (endokrin) va tashqi (ekzokrin) sekretsiya bezlariga bo`lish mumkin. Endokrin bezlar xususiy gistologiya bo`limida o`rganiladi. Ekzokrin bezlarda (49-rasm) sekret ishlab chiqaruvchi terminal (oxirgi) qismchalar va chiqaruv yo`llari farq qilinib, bu bezlarning klassifikatsiyasi sekretor (oxirgi) qismlarining shakli va chiqaruv yo`llarining tarmoqlanishiga asoslanadi. Ekzokrin bezlarning turli tiplari yuqoridagi sxemada o`z aksini topgan.
Bez (sekretor) hujayralar uchun umumiy bo`lgan xususiyat ularning tuzilishidagi qutblilikdir. Bu hodisa sekret ishlab chiqarilishi bilan bog`liq. Sekret, odatda, bez hujayrasi (glandulotsit)ning apikal qismida to`planadi. Glandulotsitda sitoplazmatik to`r va plastinkali kompleks yaxshi taraqqiy qilgan bo`lib, ayrim hollarda mitoxondriyalar ko`p. Gidrolitik fermentlar ishlab chiqaruvchi bezlarning glandulotsitlarida sitoplazmatik to`r juda kuchli taraqqiy qilgan.
Sekretsiya jarayonida uch faza: sekret hosil bo`lishi, sekretning chiqarilishi (ekstruziya) va sekretor hujayra strukturasining tiklanishi farq qilinadi. Sekret chiqarilishi turli bez hujayralarida har xil bo`ladi. Shunga ko`ra sekret ishlab chiqarilishining uch tipi mavjud. Merokrin sekretsiya (meros-qism, krino-ajratmoq, chiqarmoq) - bez hujayrasi, o`z shaklini va tuzilishini sezilarli darajada o`zgartirmasdan sekretini tashqariga ajratib chiqarib turadi. Ter bezlari, so`lak bezlari va boshqa ayrim bezlar bunga misol bo`ladi. Apokrin sekretsiya (apo - uchidan) - bez hujayrasining apikal qismida to`plangan sekret vaqt-vaqti bilan hujayra uchidan ajralib chiqadi va sekretni chiqarib yuborgan hujayra past bo`yli bo`lib qoladi. Bunday tipda sut bezi faoliyat ko`rsatadi. Golokrin (holos-butunlay) sekretsiya bez hujayrasining butunlay emirilib sekretga aylanish yo`li bilan boradi. Terining yog` bezlari shu yo`l bilan sekret ishlab chiqaradi. Golokrin bezlarining kambial elementlari yaxshi taraqqiy qilgan.