O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi va rivojlanishi
Qadimgi zamon suvda ham quruqda yashovchi hayvonlar burun bo‘shlig‘ining rivojlanishi hid bilish organlarining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Hid bilish organlari bir juft chuqurchadan iborat bo‘lib, og‘iz teshigining ustida joylashadi. Bu chuqurchalar ichki evolyusion o‘zgarish natijasida ariqchaga aylangan. Ariqchalarning orqa qismi tashqariga yoki og‘iz bo‘shlig‘iga ochiladi. Suv hayvonlari doimo ilgarilama harakat qilishi natijasida suv bilan aralashgan havo kirib – chiqishi aniqlanadi.
Hayvon organizmi taraqqiy etib borishi bilan burun bo‘shlig‘ining kanali ham o‘zgarib, og‘iz bo‘shlig‘i tomon ochiladigan bo‘ldi. Kanalning oldingi tomoni burun kataklarini, orqa qismi esa xoana teshigini hosil qiladi. Hayvonlar suvdan quruqlikka chiqishi bilan havo orqali nafas oladi. Hid ham havo bilan aralashib, burun bo‘shlig‘idagi hidlash nerv uchlariga urilib aniqlanadi. Keyinchalik xoana teshigi dimog‘ tomonga surilishi natijasida burun bo‘shlig‘i og‘iz bo‘shlig‘idan butunlay ajraladi. Burun bo‘shlig‘i sagittal to‘siq orqali o‘rtasidan o‘ng va chap bo‘lakka bo‘linadi.
Burun bo‘shlig‘i – cavum nasi ni yuz suyaklari hosil qiladi. Uning oldingi qismi juda harakatchan bo‘lib, ayniqsa, nafas olgan vaqtda kengayadi va torayadi. Burun teshiklarining oldingi qismi tog‘ay plastinkalar bilan o‘ralgan bo‘ladi. Uning terisi o‘zgarishi natijasida burun – lab ko‘zgusini hosil qiladi. Bu kavsh qaytaruvchi hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Burun teshiklarining atrofini o‘ragan teri ichki tomonga buralib kirib, shilimshiq pardaga aylanadi. Bunda juda ko‘p bezlar bo‘lib, doimo uni namlab turadi. SHilimshiq pardaning oldingi qismi ko‘p qavatli yassi epiteliy bilan, keyingi qismi tebranuvchi epiteliy bilan qoplangan bo‘lib, qizg‘ish rangli bo‘ladi.
Burun bo‘shlig‘i shilimshiq pardasining orqa qismi hid sezuvchi hujayralarga boy bo‘ladi. Bu hujayralar ovqat moddalarning hidini aniqlashda, bir – birini izlab topishda, dushmandan qochishda va jinsni aniqlashda katta ahamiyatga ega. Burun bo‘shlig‘ining har qaysi bo‘limi yuqorigi burun yo‘li, o‘rta va pastki burun yo‘llariga bo‘linadi. Bu yo‘llar orqa tomondan qo‘shilib, umumiy burun yo‘lini hosil qiladi. Burun bo‘shlig‘idan keyin hiqildoq keladi.