O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

Nafas olish organlarining tarixiy va embrional rivojlanishi
Turli hayvonlarning nafas olish organlari evolyusiya davrida ancha takomillashgan. Bu davrda atrofdagi muhit asosiy rol o‘ynagan. Suvda yashovchi hayvonlarning nafas olish organi quruqlikda yashovchinikidan butunlay farq qiladi. SHunday qilib, turli sharoitda yashovchi hayvonlarda nafas olishning har xil tipi vujudga kelgan.
Diffuz nafas olish. Bu tipdagi nafas olish bir va ko‘phujayralilarda uchraydi, bunday hayvonlar tanasidagi hujayralar yordamida nafas oladi va chiqaradi. Ularning qon aylanish sistemasi bo‘lmaydi.
Teri orqali nafas olish. Bu tipdagi nafas olish tuban hayvonlar (yumaloq chuvalchanglar), ba’zi hasharotlar, baliqlar va baqalar uchun xos. Ular terisi orqali nafas oladi.
Ichaklar orqali nafas olish. Ba’zi suv hayvonlari suvni ichaklariga yutib, yana chiqaradi. Suvda erigan kislorod ichak devorida joylashgan qon tomirlariga tegib, ularga so‘riladi, ichakdan chiqayotgan suv bilan esa karbonat angidrid chiqib ketadi. Ba’zi baliqlar (laqqa, vyun) ana shunday nafas oladi.
Jabra orqali nafas olish. Bu tipdagi nafas olish jabrali hayvonlarga xos. Jabra apparati ichki va tashqi qismlarga bo‘linadi. Tashqi jabralar bir qancha tukdan iborat bo‘lib, ularda mayda qon tomirlari ko‘p. Bunday nafas olish ko‘p qanotli, ikki yoqlama nafas oluvchi baliqlar va boshqa hayvonlarning embrionlik davriga to‘g‘ri keladi. Ichki jabra bilan nafas oluvchilarda qon tomirlari zich joylashgan bo‘ladi. Baliqlar suvni og‘zi orqali olib, jabrasidan chiqaradi. Suvda erigan kislorod qon tomirlariga tegib, qonga so‘riladi, jabradan chiqayotgan suv bilan karbonat angidrid chiqib ketadi. Bunday nafas olish baliq va lansetniklarga xos.
Traxeya orqali nafas olish. Bu tipdagi nafas olish hasharotlarga xos. Umurtqasiz hayvonlar tanasida juda ko‘p naychalar bo‘ladi. Tez uchish natijasida havo naychaga kiradi va ventilyasiya bo‘ladi.
O‘pka orqali nafas olish. Bu tipdagi nafas olish quruqlikda yashovchi hayvonlar, amfibiya, reptiliya, qushlar va sut emizuvchi hayvonlarga xos. Bu hayvonlar tashqi muhitdan o‘pkasi orqali kislorod olib, undan karbonat angidrid chiqaradi. O‘pka orqali nafas oladigan hayvonlarning havo yo‘li suyak, tog‘aylardan iborat bo‘lib, asosan uch qismga bo‘linadi.
Burun bo‘shlig‘i havo olish va hid bilish uchun xizmat qiladi.
Hiqildoq ovqat yo‘lini havo yo‘lidan ajratadi va ovoz chiqarish uchun xizmat qiladi.
O‘pka havo almashtirish uchun xizmat qiladigan asosiy organ.