O’quv materiallari mavzu: hayvolar morfologiya fanini mazmuni, mohiyati va vazifalari

Yurakning qon tomirlari. Yurak o’ziga kerakli moddalarni olishi uchun alohida qon tomirlari bilan ta’minlangan. Yurak qon tomirlari ikkita toj arteriyadan iborat. O’ng toj arteriya - a. coronaria dextra aortadan chiqib, yurakning o’ng qulog’i tagiga keladi va toj egat orqali o’ngga, so’ngra yurakning o’ng uzun ariqchasi orqali uning uchigacha yetib boradi. Bu arteriya o’z yo’lida bir qancha mayda tarmoqchalar hosil qiladi. Chap toj arteriya - a. coronaria sinistra yurakning chap toj ariqchasida bo’ladi va uzun chap toj ariqchasidan yurak uchiga yetib boradi. Har ikkala toj arteriya bir – biri bilan anastomoz hosil qiladi. Yurakning vena tomirlari yurak muskullaridan qaytib, o’ng bo’lmaga quyiladi. Yurakning katta venasi - v. cordis magna chap toj arteriyasi yonida joylashib, unga o’ng uzunchoq ariqchadan yurakning o’rta venasi - v. cordis media kelib qo’shiladi. Yurakning kichik venalari - v. cordis parvae 4 – 5 shoxobchadan iborat bo’lib, yurakning o’ng qorinchasidan qonni yig’ishtirib, o’ng bo’lmaga quyadi. Yurak g’ilofi (kuylakchasi) qizilo’ngach, bronx va ko’krakning ichki arteriyasidan qon oladi. Limfa suyuqligi oraliq va bronxial limfa tugunlariga quyiladi.
Yurak nervlari simpatik va parasimpatik nervlarning yulduzchasimon tugunidan - nn. Accelleretis cordis hamda adashgan nerv - n. depressor cordis dan iborat. Yurakning ustki yuzasida 6 ta nerv chigali bo’lib, ularda o’pka arteriyasi atrofida, o’pka venasi va kovak venalar oralig’ida joylashadi. Yurakning katta – kichikligi har xil hayvonlarda turlicha bo’ladi, bunga hayvonlarning yoshi, bajaradigan ishi, turi, jinsi va sog’lig’i ta’sir etadi. Otlar yuragi tirik vaznining 0,6 – 1,04 % ni, qoramollarniki 0,4 % ni, cho’chqalarniki 0,28 % ni, itlarniki 0,85 – 1,4 % ni tashkil etadi.
Yurakning rivojlanishi
Qon tomirlari sistemasining markazi bo’lgan yurak rivojlanishi davrida murakkablashib borgan. U filogenez davrida aortaning pastki tomoni old qismidan hosil bo’lgan. Yurak paydo bo’lishi bilan oldin jabra, qon tomirlari, kapillyarlar, so’ngra esa tana tomirlari vujudga kelgan. Xordali hayvonlarning yuragi yaxshi rivojlanmagan, ularda aorta qisqarib – yozilishi natijasida qon harakatga keladi. Baliqlarda ikki kamerali, bitta bo’lma va bitta qorinchali yurak paydo bo’lgan, lekin undan faqat venoz qon oqadi. Baliq yuragining kamerasidan arteriya konusi va vena sinusi paydo bo’ladi. suv hayvonlari quruqlikka chiqib, o’pka orqali nafas olish natijasida vena sinusi yurak bo’lmasiga qo’shilib ketadi. Arteriya konusi aorta va o’pka arteriyasiga aylanishi natijasida yurakning asosiy bo’limi bo’lmacha va qorinchaga bo’linib qoladi. Baqalarning yuragi ancha yaxshi rivojlangan, uch kamerali (ikki bo’lma va bitta qorinchali) bo’ladi. o’ng bo’lmadan venoz qon, chap bo’lmadan esa o’pka venasi orqali arterial qon qorinchaga quyilib aralashadi, shundan keyin tomirlarga chiqib ketadi. Reptiliyalarda yurak qorinchasi to’sqichlar orqali yarmigacha bo’linadi. Qushlarda va sut emizuvchilarda yurak qorinchasi o’rtasidan ikkiga bo’linib, o’ng va chap qorincha hosil qiladi, so’ngra yurak to’rt kamerali bo’lib qoladi. Qon esa arterial va venoz qonga bo’linadi.
Yurak ontogenez rivojlanish davrida embrionning endoderma qavati bilan splanxnotomning visseral varag’i o’rtasida, bo’yin oblastida ikkita endoteliy naychasi shaklida paydo bo’ladi. Keyinchalik tana shakllanishi bilan naychalar bir – biriga yaqinlashib ko’krak qafasiga surilib, bitta nayga aylanadi. Bu nay atrofida endokard, miokard va perikardning ichki varag’idan epikard hosil bo’ladi. Yurak naychasida vena sinusi, yurak bo’lmasi, qorinchasi va arteriya konusi, ulardan esa yurak kameralari hosil bo’ladi. shu davrda yurak bo’lmasi to’sqichida oval teshik bo’lib, u bola ona qorindalik vaqtida qon aylanishi uchun xizmat qiladi. Bola tug’ilgandan so’ng oval teshi chuqurchaga aylanib qoladi. Yurak qorinchalari ichidagi to’rsimon ipchalar ham bola yosh vaqtida muskul tolasi hisoblanib, keyin payga aylanadi.
Murakkab tuzilgan organizmning har bir hujayrasiga oziq moddalar yetkazib berish va unda hosil bo’lgan chiqindi moddalarni tegishli organlar orqali chiqarib yuborishda qon tomirlari sistemasi xizmat qiladi. Bu muhim sistema qon aylanish va limfa aylanish sistemalariga bo’linadi va tomirlar yoki angiologiya sistemasi deyiladi. Qon tomirlari sistemasi yurak va undan chiqqan arteriya (qizil) qon tomirlaridan hamda unga qon olib keluvchi vena (ko’k) qon tomirlaridan iborat. Qon tomirlari sistemasiga qon ishlab chiqaruvchi organlardan taloq, ilik, limfa tugunlari ham kiradi. Qon tomirlari sistemasi organizmda juda katta ahamiyatga ega bo’ladi. Arteriya qon tomirlari orqali butun tana hujayralariga ular hayoti uchun kerakli moddalar, masalan, kislorod, oziq moddalar va hokazolar yetkazib beradi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan chiqindi moddalar karbonat angidrid, har xil tuzlar, keraksiz suv va siydik vena qon tomirlari orqali tashqariga chiqarib tashlanadi. Qon tomirlari organizmga qon bilan bir qatorda kuchli ximiyaviy ta’sirga ega bo’lgan moddalar (gormonlar) ham yetkazib beradi. Bunday moddalarni ichki sekresiya bezlari ishlab chiqaradi. Qon suyuqligining shaklli elementlari orqali organizm himoya qilinadi (fagositoz yo’l bilan) va immunitet bilan saqlanadi. Shunday qilib, qon tomirlari sistemasining asosiy vazifasi trofik holatni hamda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan temperaturani doimiy saqlashdan iborat.
Qon suyuq biriktiruvchi to’qima bo’lib, kislorod va oziq moddalarni to’qimalarga olib boradi va metabolizm jarayonida hosil bo’lgan chiqindi moddalarni to’qimalardan o’pka, buyrak va jigarga qaytaradi.
Qon suyuq qismi – barcha erigan moddalardan tashkil topgan plazmadan va tashqi ko’rinishi hamda bajaradigan vazifasi jihatidan bir-biridan farq qiluvchi qon hujaylaridan tuzilgan.
Qon tana bo’ylab to’rt kamerali muskulli organ, ya’ni yurak yordamida aylanadi. Yurakning o’ng tomoni qonni o’pka qon aylanish tizimiga yo’naltiradi , chap tomoni esa qonni tananing qolgan qismlariga, ya’ni kata qon aylanish tizimiga haydaydi.
Yurakning o’ng va chap bo’lmachalari qonni o’pka va tananing qolgan qismlaridan oladi, o’ng va chap qorinchalari esa qonni o’pkaga va tananing qolgan qismlariga haydaydi.
Qon aylanish tizimi arteriya, kapillyarlar va vena to’rlaridan tashkil topgan bo’lib, ular tananing barcha organ va to’qimalarni ta’minlaydi.
Arteriyalar qalin devorga ega bo’lib, yurakdan kislorodga to’yingan qonni bosim ostida olib chiqadi. Mustasno tariqasida o’pka arteriyasi yurakdan o’pkaga karbonat angidridga to’yingan qonni chiqaradi.
Vena qon tomirlari birmuncha yupqa devorga ega bo’lib, karbonat angidridga to’yingan qonni yurakka olib keladi. Mustasno tariqasida o’pka venasi kislorodga to’yingan qonni o’pkadan yurakka olib keladi.
Limfa tizimi ortiqcha to’qima suyuqligi yoki limfani limfa tomirlari to’riga yig’ishtiradi va uni yurakka yaqin joyda qon aylanish tizimiga qaytaradi. Limfa tomirlar bo’ylab aylanganda bir qator limfa tugunlari orqali o’tib, har xil yot moddalar va patogenlarni filtrlab qoladi. Limfoid to’qimalardagi limfositlar va immun tizim hayvon sog’ligiga xavf tug’diradigan patogenlarga qarshi kurashishda maxsus reaksiyalarni ishlab chiqadi.
Qon aylanish tizimi to’rtta qismdan tashkil topgan:
1. Biriktiruvchi to’qimadan tashkil topgan qon kislorod va oziq moddalarni tana bo’ylab tashiydi va to’qimalarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan chiqindi moddalarni yig’ishtirib oladi.
2. Kovak, muskulli, to’rt kamerali organ – yurak qonni butun tana bo’ylab harakatlanishiga javob beradi.
3. Aylanish tizimi arteriya, vena va kapillyarlar to’ridan tashkil topgan bo’lib, qonni butun tana bo’ylab aylanishini ta’minlaydi.
4. Limfa tizimi limfa tomirlari to’ridan tashkil topgan bo’lib, limfa yoki ortiqcha to’qima suyuqligini tashish va uni qonga qaytishiga javobgar hisoblanadi.
Qon tana massasi hajmining 7% ni tashkil qiladi va uning rN o’rtacha 7,4 (7,35-7,45) ga teng.