|
Quyosh nurlanishi. Quyosh hamma to’lqin uzunliklarida o’zining energiyasini turlicha nurlantiradi. Taxminan 44% nurlanish energiyasi spektrning ko’rinuvchi qismiga to’g’ri keladi, maksimumi esa sariq-yashil rangga mos keladi. Quyosh tomonidan yo’qotiladigan 48% ga yaqin energiya esa yaqin va uzoq diapazondagi infraqizil nurlarga to’g’ri keladi. Gamma-nurlar, rentgen, ultrabinafsha va radio nurlanishlar faqat 8% ni tashkil qiladi. Quyosh nurlanishining ko’rinuvchi qismi spektroanaliz usullari yordamida o’rganilganda birjinsli emasligi aniqlangan. 1814 yilda birinchi marta Y. Fraungofer tomonidan spektrda yutilish chiziqlari kuzatilishi aniqlandi. Yuqorida, nisbatan, sovuq atmosfera qatlamlarida bu chiziqlarni kimyoviy elementlarning turli atomlarida ma’lum bir to’lqin uzunligida fotonlarning yutilishi hosil qiladi. Spektralanaliz quyoshning tuzilishi haqida to’liq ma’lumot beradi. Shuningdek, spektral chiziqlarning ma’lum to’plami kimyoviy elementlarni g’oyat aniqlikda xarakterlaydi. Masalan, quyosh spektrini kuzatish asnosida geliy kashf qilingan (yerda keyin topilgan). Kuzatishlar asosida olimlar quyosh – radionurlanishining quvvatli manbai ekanligini aniqlashdi. Planetalararo fazoda radioto’lqinlar kiradi, ya’ni xromosfera (santimetrli to’lqinlar) va toj (desimetrli va metrli to’lqinlar) nurlantiradi. Quyoshning radionurlanishi ikkita doimiy va o’zgaruvchi (chayqalish, «shovqinli bo’ronlar») tashkil etuvchilarga ajraladi. Kuchli quyoshli chaqnash vaqtida quyosh radionurlanishi tinch quyosh radionurlanishiga nisbatan solishtirganda ming, hattoki million marta oshadi. Rentgen nurlari asosan xromosfera va tojning yuqori qismida bo’ladi. Asosan kuchli nurlanish maksimum quyosh aktivligi yilida bo’ladi. Quyosh nafaqat yorug’lik nurlantirmasdan, balki issiqlik va boshqa turdagi elektromagnit nurlanishlarni nurlantiradi. U shuningdek, korpuskulyar-zarracha oqimining doimiy manbai hisoblanadi. Neytrino, elektronlar, protonlar, alfa-zarrachalar, shuningdek, oqir atom yadrolari birgalikda quyoshning korpuskulyar nurlanishini tashkil etadi. Bu nurlanishning katta qismi o’zida katta yoki kichik uzluksiz plazma oqimini namoyon qiladi. Quyosh shamoli tashqi quyosh atmosfera qatlam va quyosh tojining davomi hisoblanadi. Buning fonida doim esuvchi alohida sohadagi plazmonli shamol quyoshda korpuskulyar oqim deb ataluvchi, kuchli yo’naltirilgan manbai hisoblanadi. Eng asosiysi ular quyoshli tojning sohasi va tojli kovaklar bilan bog’langan, shuningdek, quyoshda uzoq yashovchi aktiv soha bilan bog’langan. Nihoyat, quyosh chaqnashi juda katta quvvatli qisqa muddatli zarrachalar oqimi, elektronlar va protonlar bilan bog’langan. Natijada, juda quvvatli zarrachalar chaqnashi sezilarli yorug’lik tezligining ma’lum hissasini namoyon qiladi. Bunday katta energiyaga ega bo’lgan zarrachalar quyoshning kosmik nurlanishi deb nomlanadi. Quyoshli korpuskulyar nurlanishi yerga kuchli ta’sir qiladi. Avvalombor, atmosferaning yuqori qismi va magnit maydoni ko’pgina geofizik hodisalarni olib keladi. Bizni quyosh nurlanishining zararli ta’siridan magnitosfera va yer atmosferasi saqlaydi. Xalq xo’jaligida 1981 yildan boshlab (p-n o’tishli) quyosh elementlari ishlab chiqarilishi keng yo’lga qo’yildi. Quyosh elementlarida hosil bo’ladigan energiya effektivligi nuqsonlar konsentrasiyasiga bog’liq bo’lib, aktiv qatlamda asosiy bo’lmagan zaryad tashuvchilarning yashash vaqtiga ta’sir qiladi. Yashash vaqtining o’sishi natijasida faqat qisqa tutashuv toki oshmasdan, balki salt yurish kuchlanishi ham oshadi. Teskari yo’nalish toki kamayadi. Ikkinchi muhim parametrlaridan biri solishtirma qarshilikdir. Nuqsonlarni muhim ikkita guruxga ajratish mumkin. Strukturali nuqsonlar (dislokatsiya, tugunlararo atomlar, vakansiya) va kirishmali nuqsonlar. Ko’pincha kirishmalar o’zaro ta’sir natijasida strukturali nuqsonlar, nuqsonli komplekslar hosil qiladi. Nuqsonlar elektroaktiv va elektronoaktiv bo’lishi mumkin. Ularning elektroaktiv bo’lishi (donor sifatida yoki akseptor rekombinasion markaz) yarimo’tkazgichlarning energetik sathining man etilgan sohasidagi energetik sathi bilan aniqlanadi. Qoyida bo’yicha, o’tkazuvchanlik valent zonadagi bir nechta kT oraliqda joylashgan sathlar effektiv donor yoki akseptor hisoblanadi va o’zida rekombinasion markaz namoyon qilmaydi. Teskaricha tasdiqlansa, man etilgan zona markaziga yaqin asosan u chuqur donorli (akseptorli) holatlarga taaluqli. p-tipli (n-tipli) materiallarda effektiv rekombinasion markaz zaryad tashuvchilarning yashash vaqtini kamaytiradi.
Si da ayrim kirishmalarning energetik sathlari quyidagicha bo’ladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
