O’quv materiallar Ma`ruza mashg’ulotlari

Fe’l nisbatlari
Fe’l ifodalagan harakat bilan uning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti) yoki bir necha bajaruvchi (subyektlar) orasidagi munosabatning ifodalanishi fe’l nisbati deyiladi. Harakat bilan uning bajaruvchisi orasidagi munosabat turlicha bo‘ladi. Ma’lum bir shaklda harakat ega bilan ifodalangan shax syoki predmet tomonidan bajariladi. Masalan: Bobur ota yurtidan batamom ajralganini endi astoydil his qildi (P.Qodirov).
Boshqa bir shaklda harakatning subyekti (ega) ham, obyekti ham bir shaxsning (predmetning) o‘zi bo‘ladi. Masalan: Feruzaga hovliga tushib, shabnamda qiyg‘ os ochilgan atirgullar ustiga egildi. (H.G‘ulom).
Yana bir ko‘rinishda harakatning bajaruvchisi subyekt emas, obyekt sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo‘ladi. Masalan: Tashqarida so‘riga gilam to‘shaldi, ko‘rpacha solindi. Dasturxon yoyildi, choy damlandi (Tog‘ay Murod).
Shuningdek, harakat bir necha subyekt tomonidan birgalikda bajarilishi mumkin. Masalan: Ichkaridan birin-ketin bolalar chiqib kelishdi (Tog‘ay Murod).
Yana bir nisbat shaklida esa harakat grammatik subyekt (ega)ning boshqa bir subyekt va obyekt ta’siri bilan bajariladi. Masalan: Mo‘minning ovozidan qat’iyat, buyruq Laylini bo‘shashtirdi (S.Z.).
Shunga ko‘ra fe’llarda besh xil nisbat ko‘rinishi mavjud: 1. Aniq nisbat. 2.O‘zlik nisbat. 3. Majhullik nisbati. 4. Birgalik nisbati. 5.Orttirma nisbat.
Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi qo‘shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu qo‘shimchalar fe’lning leksik ma’nosini o‘zgartirmaydi, balki unga qo‘shimcha ma’no qo‘shadi. Ya’ni bu qo‘shimchalar harakatning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti) ni ko‘rsatib, gap qurilishining qanday bo‘lishini bildirib turadi. Masalan: yozdi – subyekt (ega)ning o‘zi bajaradigan harakat, yozildi – predmet (obyekt) tomonidan bajarilib, subyekti noma’lum harakat, yozishdi – bir necha subyektlar bajaradigan harakat, yozdirdi – subyektning obyektga ta’siri bilan bajariladigan harakat.
1. Aniq nisbat
Bu shakldagi fe’lda harakatning bajaruvchisi grammatik jihatdan ega vazifasini bajargan shaxs yoki predmet bo‘ladi. To‘ldiruvchi esa harakatning obyekti bo‘ladi. Gapning bunday qurilishi tilshunoslikda aktiv konstruktsiya (faol qurilma) deb yuritiladi. Masalan: Navoiy shiringina yasog‘liq uyda tanho ishlar edi (O.). Ushbu gapda ishlar edi harakatning bajaruvchisi (subyekti) Navoiy bo‘lib, u ega orqali ifodalangan. Harakatning obyekti esa uyda vositali to‘ldiruvchi orqali ifodalangan.
Bunday shaklida maxsus nisbat ko‘rsatkichi yo‘q. Bu nisbat ma’nosi fe’l negizi orqali ifodalanadi, shuning uchun ham u boshqa nisbat shakllarini hosil qilishi uchun asos bo‘la oladi (qiyoslang: o‘qidi, o‘qildi, o‘qishdi, o‘qitdi kabi).