|
Mustabid tizim inqirozining ijtimoiy sabablari:
Tor ijtimoiy mehnat taqsimoti;
Yuqori malakali kadr bо‘lishga sharoit yaratilmanligi;
Zamonaviy yutuqlardan yoshlarning bexabarligi;
Maoshlarni о‘ta kamligi va ishsizlik;
“1989-1991 yillarda yurtimiz tinchligi, xalqimiz omonligi, inson huquq va erkinliklarining ta’minlash borasidagi ulkan ishlar yurtboshimizning buyuk tarixiy xizmatlaridan biri hisoblanadi”.
Ozod Sharafiddinov.
Muhim natijalarning yо‘qligi iqtisodiy islohotlarni keltirib chiqardi. 1987 yil yozida yetakchilikning ma’muriy boshqaruv usullaridan iqtisodiy uslublarga о‘tish va ijtimoiy hayotni demokratlashtirish bilan bog‘liq ikkinchi bosqich boshlandi. Biroq, bu о‘zgarishlar samimiylik, sotsialistik iqtisodiy tizim haqidagi g‘oyalar va yangi yondashuvlar bilan ajralib turardi. Uchinchi bosqich 1988 yilda, jamiyatning siyosiy tizimini о‘zgartirish masalasi kо‘tarilganida boshlandi. Islohotlar muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi - «tormozlash mexanizmi», ma’muriy-buyruqbozlik apparati qarshiligi deb nomlandi. Bunda sotsializm va burjua demokratiyasi g‘oyalarini uyg‘unlashtirishga harakat qilindi.
Ammo о‘zgarish kerakli natijani bermadi. О‘rtacha yillik yalpi mahsulot 1981-1985 yillarda 3,4 foizdan pasaydi. 1986-1990 yillarda 2,75% tashkil qildi. Mehnat unumdorligining о‘sish sur’atlari pasayib, asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish kо‘rsatkichlari yomonlashdi. О‘zbekiston butun sobiq SSSR qatori iqtisodiy inqirozga yuz tutdi. Jamiyatda «bozor odamlari» mavqei mustahkamlana boshladi.
Respublikaning ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayoti.
XX asr bо‘sag‘asida sobiq Ittifoqda ijtimoiy-siyosiy sohada о‘zgarishlar boshlandi, oshkoralik vujudga kelmoqda, odamlarning fuqarolik qadr-qimmati tiklanmoqda, hokimiyatni partiya apparatidan Sovetlarga, ijtimoiy harakatlar va norasmiy tashkilotlarga topshirish, KPSS monopoliyasiga qarshi kurash mayllari kuchaymoqda va jamiyatni о‘zgartirish bilan bog‘liq turli dasturlar о‘rtaga tashlanmoqda edi.
80-yillarning о‘rtalarida qonunsizlik va qatag‘onning yangi bosqichi boshlandi. Endi, nafaqat ijodiy, balki milliy ziyolilar, fan va ilmiy-ishlab chiqarish, siyosiy xodimlar ham ta’qib qilindi, chunki ular respublikaning milliy manfaatlariga zid mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tizimning vahshiyligini anglab yetgan edilar.
Bu vaqtga kelib, mavjud voqelikka sotsializmning ulkan yutuqlari va uning ajralmas ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va axloqiy afzalliklari haqidagi afsonalarning mos kelmasligi aniq namoyon bо‘ldi. Mafkuraviy bosim biroz susaygach, narsa va hodisalarni ularning nomlari bilan atash mumkin bо‘ldi. Biroq, mavjud bunga tizim qattiq qarshilik kо‘rsatdi.
Iqtisodiyotning yomon ahvolga tushib qolishining asosiy sababi notо‘g‘ri aniqlandi. Agar ish yomon ketayotgan bо‘lsa, ayb notо‘g‘ri ishlaydigan xodimlardan, yomon ish uslubidan, boshqaruvning ilg‘or usullarini puxta egallanmaganligidan, tarbiyaviy ishlar yetarli darajada olib borilmaganligidan, mehnat intizomining pastligidan qidirildi. Aybdorlarni qidirishda Markaz О‘zbekistonni yangi qatag‘onlar sinov maydonchasiga aylantirib, sinab kо‘rilgan «muruvatlarni mahkamlash» yо‘liga о‘tdi. Turli funksionerlarning respublikaga yuborilishi, ularning respublika partiya, sovet va sud organlaridagi muhim о‘rinlarga joylashtirilishi milliy kadrlarga qarata terrorni yuzaga keltirdi. T.Gdlyan va V.Ivanov boshchiligidagi respublikaga kelgan SSSR Bosh prokuraturasi xodimlari Markaz yordamida bir qator jinoiy uydirmalarni - «О‘zbeklar ishi», «Paxta ishi», «О‘zbek mafiyasi» kabilarni tо‘qib chiqardilar. «Desantchilar» rahbar xodimlardan tortib, to oddiy mehnatkashlarni firibgarlik, poraxо‘rlik, boqimandachilikda, qо‘shib yozishlikda aybladilar. Markazdan kelgan jazolash guruhi kо‘plab halol va munosib ishchilarni «fosh qilish» ga kirishdi, natijada kо‘plab odamlarning hayoti buzildi. Ish davomida 57,5 ming nomenklatura xodimlaridan 74 foizi ishdan bо‘shatildi va boshqa joyga kо‘chirildi, 250 deputat chaqirib olindi, 70 ming kishi hibsga olindi, bir qancha odamlar otib tashlandi, ba’zilari о‘z joniga qasd qildi.
О‘zbekiston Kommunistik partiyasining syezdida sо‘zga chiqqan I.Karimov bu haqda shunday degan edi: “Bu ommaviy axborot vositalarida tarqatilgan, odamlarga nisbatan olib borilayotgan keng kо‘lamli, asossiz ommaviy repressiyalardir. Ular nafaqat postkriptlarni tashkillashtirish tashkilotchilariga qarshi, balki minglab oddiy ijrochilar tomonidan xalqning yelkasiga og‘ir qо‘shimcha yuklarni qо‘ydilar».
Navrо‘z, Hayit kabi milliy va diniy bayramlar respublikada taqiqlandi. Xalqimizning kо‘plab milliy urf-odatlari о‘tmish sarqitlari deb e’lon qilindi. Dafn marosimida qatnashgan va ushbu dafn paytida ibodat о‘qigan yoki rahbarlik qilgan kishilar dinga aloqadorlikda ayblanib, partiyadan haydaldi va rahbarlik lavozimidan chetlashtirildi.
Sobiq Ittifoqdagi boshqa davlatlar kabi О‘zbekistonda ham milliy va etnik qarama-qarshiliklar mavjud bо‘lib, ular tub о‘zgarishlarni talab qiluvchi iqtisodiy va siyosiy inqirozlar sharoitida yanada aniq namoyon bо‘la boshladi.
1989 yil may-iyun oylarida Farg‘ona fojiali voqealari - о‘zbek xalqi va mesxeti turklari о‘rtasidagi tо‘qnashuvlar О‘zbekiston Respublikasini hayratda qoldirdi. Quva, Marg‘ilon, Farg‘ona, Qо‘qon, Namangan, Andijon, keyin Bо‘ka, Parkent, Guliston shaharlarida begunoh odamlarning qoni tо‘kildi. Ushbu fojialar Markaz tomonidan olib borilgan milliy siyosatning salbiy oqibatlari о‘laroq yuzaga keldi.
Bu davrda respublikaga jamiyatni birlashtira oladigan kuchli shaxs kerak edi. Davr va tarix о‘z qahramonini maydonga chiqardi. I.A.Karimov 1989 yil 23-iyunda Respublika boshqaruvini qо‘lga oldi. Shu vaqtdan boshlab, О‘zbekistonda suverenitet tendensiyalari jamiyat hayotining turli jabhalarida namoyon bо‘la boshladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
