|
- 814 -
1-
rasm.
Har-hil spektrli antibiotiklardan namunalar.
Patogen kokklar
Stafilokokklar, steptokokklar,
pnevmokokklar, meningokokklar,
gonokokklar
E
R
I
T
R
O
M
I
T
ye
T
R
A
S
I
K
L
I
N
Korinebakteriyalar
Bo‘g‘ma qo‘zg‘otuvchisi
Patogen anaeroblar
(klostridii)
Gazli gangrena
Qoqshol qo‘zg‘otuvchisi
Batsillalar
Kuydirgi qo‘zg‘otuvchisi
Treponemalar,
borreli
Zaxm qo‘zg‘otuvchisi
Qaytalama tif qo‘zg‘otuvchisi
Rikketsii
Toshmali tif qo‘zg‘otuvchisi
Kapsulali
bakteriyalar
(klebsiellalar)
Kataral
pnevmoniya
qo‘zg‘otuvchisi
P
O
L
I
M
I
K
S
I
N
L
A
R
Brutsellalar,
pasterellalar
Qora oqsoq qo‘zg‘otuvchisi
O‘lat qo‘zg‘otuvchisi
Tulyaremiya qo‘zg‘otuvchisi
Ichak
bakteriyalari
oilasi
Ichak tayoqchasi, qorin tifi va
paratiflar (salmonellalar), ich brug‘
(shigellalar) qo‘zg‘otuvchisi
Gemofil
bakteriyalar,
bordetellalar
Inflyuens tayoqchasi
Yumshoq shankr qo‘zg‘otuvchisi
Ko‘k yo‘tal qo‘zg‘otuvchisi
Ko‘k yiring tayoqcha
Xlamidilar
Ornitoz qo‘zg‘otuvchisi
Traxoma qo‘zg‘otuvchisi
Venerik
limfogranulema
qo‘zg‘otuvchisi
S
I
N
L
A
R
Vibrionlar
Vabo qo‘zg‘otuvchisi
- 815 -
Xujayra
devori
sintezini
buzilishi
Sitoplazmatik
membrana
o‘tkazuvchanligini
buzilishi
RNK
sintezini
buzilishi
Ribosomalarda
oqsil
sintezini
buzilishi
Penitsillinlar
Sefalosporin-lar
Karbapenemlar
Monobaktamlar
Glikopeptidlar
Sikloserin
Polimiksinlar
Rifampi-sin
Tetratsiklinlar
Levomitsetin
Makrolidlar
Azalidlar
Aminoglikozid-lar
Linkozamidlar
2- jadval.
Antibiotiklarning atimikrob ta'sirining asosiy mexanizmi
Shu sababli uni sintezini buzuvchilar ( masalan, penitsillinlar), kuchli
darajada antimikrob ta'sir ko‘rsatadilar va amaliy jihatdan makroorganizm
xujayrasiga ta'sir etmaydilar. Antibiotiklar bog‘lanishi mumkin bo‘lgan
markazlarni o‘rab turuvchi membranalar sonining bir hil emasligi ham ma'lum
ahamiyatga egaligi extimoldan xoli emas. Jumladan, mikroorganizmlardan farq
qilib sut emizuvchilar xujayralarida umumiy plazmatik membranadan tashqari,
xujayra ichidagi organellalar o‘z membranalariga ( ba'zilarida ikki qavat)
egadirlar. Aftidan, xujayralarning ayrim qurilmalarining kimyoviy tarkibidagi
farq muhim axamiyaga ega bo‘lsa kerak. Makro- va mikroorganizmlarni o‘sish
va ko‘payish tezligi va shu sababli, qurilmaga lozim bo‘lgan materiallarni
sintezini tezligidagi farqni ham inobatga olish zarur. Umuman, antibiotiklarning
- 816 -
va boshqa antimikrob vositalarni tanlab ta'sir etish muammosi, yana ham
mukammalroq o‘rganishga muxtojdir.
Antibiotiklarni qo‘llash jarayonida mikroorganizmlarni ularga chidamliligi
rivojlanishi mumkin. U streptomitsin, oleandomitsin, rifampitsinga tezroq,
penitsillinlar, tetratsiklin va levomitsitinga nisbatan sekinroq, polimiksinlarga
esa kamroq rivojlanadi. Chaparasta chidamlilik ham rivojlnishi mumkin. Bunda
nafaqat qo‘llanilayotgan, balki unga kimyoviy tuzilishi bo‘yicha o‘xshash
bo‘lgan boshqa antibiotiklarga ham chidamlilik rivojlanadi ( masalan, barcha
tetratsiklinlarga).
Agar preparatlarning dozalari va ularni qo‘llash davomliligi to‘g‘ri tanlansa
hamda antibiotiklarni ratsional kombinatsiyada qo‘llansa mikroorganizmlarni
ularga chidamlilik ortish ehtimoli kamayadi. Agar asosiy antibiotikga
chidamlilik rivojlansa, uni zahiradagi ( rezerv)
1
antibiotikga almashtirish zarur.
Antibiotiklar yuqori darajada tanlab ta'sir etish hossasiga ega bo‘lsalarda,
ular makroorganizmga bir qator noxush ta'sirotlar ko‘rsatadilar.
Jumladan,
antibiotiklarni qo‘llaganda
ko‘pincha tez va sekin
rivojlanuvchi allergik reaksiyalar rivojlanadi ( zardob xastaligi, eshakemi,
angionevrotik shish, anafilaktik karaxtlik, kontakt dermatidlar va boshqalar).
Bundan tashqari allergik tabiatga ega bo‘lmagan ( noallergik) noxush
ta'sirotlarga ega bo‘lishi mumkin. Antibiotiklarni bevosita mahalliy
ta'sirlantirishi natijasida – dispepsik o‘zgarishlar (ko‘ngil aynash, qayt qilish,
diareya), preparatni mushak ichiga kiritilgan joyda og‘riq bo‘lishi, tomir ichiga
kiritilganda flebit va tromboflebidlarni rivojlanishidir. Noxush ta'sirotlar jigar,
_____________________
1
Rezerv antibiotiklar bitta yoki ko‘pgina xossalari bo‘yicha asosiy
antibiotiklardan yomonroqdirlar ( faolligi past nohush ta'sirotlari ko‘proq,
zaharliligi balandroq yoki mikroorganizmlarni ularga chidamliligi tezroq
rivojlanadi). Shu sababli ularni faqat asosiy antibiotiklarga chidamlilik
- 817 -
rivojlanganda yoki ularni qo‘llash mumkin bo‘lmagan hollardagina qo‘llashga
tavsiya etiladi.
buyrak, qon hosil qiluvchi a'zolar, eshitish va vestibulyar apparat tomonidan
ham bo‘lishi mumkin ( misollar 3-jadvalda keltirilgan). Ko‘pgina antibiotiklarga
super-infeksiya ( disbakterioz) rivojlantirish hos bo‘lib, u antibiotiklar ta'sirida
saprofit florani rivojlanishini to‘xtatishi bilan bog‘liq (masalan, ovqat hazm
qilish traktida). Bunday holat ushbu antibiotikga sezgir bo‘lmagan boshqa
mikroorganizmlar va mo‘g‘orlarni ( achitqisimon mo‘g‘orlar, Clostridium
difficile, ko‘k yiring tayoqchasi, protey, stafilakokklar) ko‘payishi uchun qulay
sharoit yaratishi mumkin. Superinfeksiya ayniqsa ko‘proq ta'sir spektri katta
bo‘lgan antibiotiklarni qo‘llaganda yuzaga keladi.
Tibbiyot amaliyotida antibiotiklarni keng tarqalganligiga qaramasdan bu
tipda yana ham takomilroq preparatlarni yaryatish borasida ancha katta
miqyosda izlanishlar olib borilmoqda. Ilmiy izlanishlarning asosiy harakati
ijobiy sifatlari yuqori bo‘lib, nohush ta'sirotlari bo‘lmagan antibiotiklarni
yaratishga yo‘naltirilgan. Bunday “ideal” preparatlar yuqori darajada faollikga,
tanlab ta'sir ko‘rsatish, kerakli mikroblarga qarshi ta'sir spektriga, bakteriotsid
ta'sir ko‘rsatish xarakteriga, biologik membranalardan o‘ta olish xossasiga ( shu
jumladan, gematoensefalik barerdan) ega bo‘lib, turli hil biologik muhitlarda
ham samarador bo‘lishlari kerak. Ular mikroorganizmlarda tez turg‘unlik
rivojlantirmasliklari va makroorganizmni sensibilizatsiyalamasliklari kerak.
Nohush ta'sirotlar va asoratlarni yo‘qligi, zaharlilikni juda past bo‘lishi va
terapevtik ta'sir kengligini katta bo‘lishi yangi antibiotiklardan talab
qilanayotgan
asosiy
talablarga
kiradi.
Bundan
tashqari
antibiotiklar
preparatining farmatsevtik korxonalarda ishlab chiqarish texnologiyasi oson
bo‘lib, tannarxi arzon bo‘lishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
