O’quv darslik

Eng yaxshi uyqu chaqiruvchi vosita quyidagicha bo‘lishi kerak
:
-
fiziologik uyquni tiklashi kerak, uyquning tarkibini o‘zgartirmasligi kerak. 
-
barcha turdagi xastaliklarda yaxshi natija berishi kerak. 
-
ta’siri tez boshlanishi va mo‘‘tadil vaqt uyqu chaqirishi kerak. 
-
nafas va qon aylanish markazlariga, xotira va boshqa funksiyalarga salbiy 
ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. 
-
o‘rganish va tobe (jismoniy va ruxiy) lik chaqirmasligi kerak.
SHu kungacha bu talablarning barchasini qoniqtira oladigan uyqu dorisi 
yaratilmaganligi sababdan bu borada izlanishlar davom etmoqda. 
MNSga ta’siri jihatidan uyqu chaqiruvchi vositalar (ayniqsa klassiklari) 
narkotik dorilar turiga kiradilar, ya’ni kichik miqdorlari – tinchlantiruvchi, 
o‘rtacha miqdorlari-uyqu, katta miqdorlari-narkoz rivojlantiradilar. Lekin narkoz 
uchun, ular yaroqsizdirlar, chunki narkotik kengligi tor. Har-xil kimyoviy 
tuzilishga ega bo‘lgan uyqu vositalarning ta’sir etish makoni turli, ya’ni ular 
MNSni har-xil bo‘limlarida sinaps o‘tkazuvchanligini buzadilar. SHuning uchun 
asosan bosh miyaning po‘stloq qavatiga ta’sir etuvchi, bosh miya o‘zagiga 
(stvol) ta’sir etuvchi, limbik sistemaga ta’sir etuvchi va boshqa turdagi uyqu 
vositalari tafovutlanadi.
Hozirda uyqu vositalarining quyidagicha tasnifi qabul qilingan.
I.
Anksiolitiklar 
guruhi 
(
nitrazepam, 
sibazon, 
diazepam 
va 
boshqa
benzodiazepinlar
) 
II.
Narkotik tipdagi ta’sir etuvchilar guruhi: 

---

- 309 -
1.
geterotsiklik birikmalar (barbituratlar) 
fenobarbital
, 
barbital natriy,
barbamil, etaminal natriy
) 
2.
alifatik birikmalar (
xloralgidrat, bromizoval
) 
III.
Turli kimyoviy tuzilishga ega bo‘lgan birikmalar (dimedrol, natriy-
oksibutirat) 
Uyqu chaqiruvchi vositalarning ta’sir mexanizmi aniq emas, chunki 
uyquning kelib chiqish mexanizmi ham oxirigacha xal etilmagan. Uyqu faol 
jarayon bo‘lib, unda retikulyar formatsiyaning rostal qismi faoliyati susayib 
(bosh miya po‘stloq qismini kuchaytiruvchi), gipnogen bo‘limlariniki esa ortadi, 
deb hisoblanadi. Balki uyqu vositalari gipnogen qismlarga ta’sir qilsa kerak. 
Barbituratlar bosh miyaning o‘zak qismidan po‘stloq qismiga qo‘zg‘atish 
impulslarini o‘tishini kamaytirsa, anksiolitiklar limbik qismiga ta’sir etadilar. 
Balki uxlatuvchi vositalar uyquni rivojlantiruvchi endogen birikmalarni (delta 
peptid) ajralishini oshirsalar kerak. Lekin fiziologik uyqu, uxlatuvchi vositalar 
bilan chaqirilgan uyqudan farqlanadi, chunki ular ta’sirida uyquning “tez” 
(odatda uning davomliligi “sekin” kechuvchi fazadan 4 marta qisqaroq) va 
”sekin” davrlarni davriy almashinishlari va ularning davomliligi buziladi. Bu 
organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. M-n: barbituratlar ta’sirida uyquning “tez” 
o‘tuvchi davri qisqaradi. Anksilotiklarning bu kabi ta’siri sustroq.