O’quv darslik

GIPOTENZIV VOSITALAR. GIPERTENZIV VOSITALAR 
NEYROTROP GIPOTENZIV VOSITALAR
Gipertoniya 
kasalligini 
davolashda, 
ayniksa 
boshlangich 
formalarida 
tinchlantiruvchi ta’sirga ega bulgan preparatlar ishlatiladi. Bularga anksiolitiklar 
yoki narkotik ta’sirga ega bulgan uxlatuvchi moddalardan kichik dozalarda 
beriladi. Odatda bunday preparatlarni ruxiy xolati uzgaruvchan bulgan 

---

- 430 -
bemorlarga buyuriladi. Bunday preparatlar sedativ ta’sirdan tashkari vazamotor 
markazlarni tormozlashi mumkin.
Markaziy ta’sirga ega bulgan gipotenziv vositalarga imidazolin xosilasi klofellin 
(katapresan, klonidin gidroxlorid, gemiton) kiradi. Uning gipotenziv ta’siri 
postsinaptik a
2
-adrenoresteptorlarni va imidazolin I
1
-resteptorlarini uzunchok 
miya ventrolateral solitar trakti neyron yadrolarini jadallashtirishiga boglik. Bu 
uz navbatida uzunchok miya vazomotor markazlari neyronlarini susaytirishiga va 
simpatik innervastiyani tonusini pasayishiga olib keladi. Natijada preganglionar 
simpatik tolalarda efferent impulslarni susayishiga olib keladi.
Bir vaktni uzida adashgan nerv tonusi oshadi. Chidamli bulgan gipotenziya xolati 
yurak faoliyatini susayishiga (bradikardiyani kelib chikishi) va periferik kon 
tomirlar karshiligini kamayishiga boglik. Simpatik nerv tonusi pasayganligi 
tufayli renin ajralib chikishi kamayadi. Klofelin periferik presinaptik a
2
-
adrenoresteptorlarni jadallagani tufayli varikoz kengaymalaridan noradrenalin 
mediatorini ajralib chikishini kamaytiradi. Kon bosimni tushishi oldin kiska vakt
kon bosimni oshishi bilan kechadi (bu sinapsdan tashkaridagi tomirlar a
2
-
adrenoresteptorlarini kuzgalishiga boglik, lekin bu resteptorlarga klofelinni 
sezgirligi kam). Klofelin MNS ga tormozlovchi ta’sir kursatganligi tufayli 
tinchlantiruvchi, uxlatuvchi va tana xaroratini tushiruvchi ta’sirga ega.
Klofelin oshkozon ichak tizimidan yaxshi suriladi, maksimal gipotenziv ta’siri 2-
4 soatdan sung kelib chikadi, davomliligi 6-12 soatni tashkil kiladi. Preparat 
buyrak orkali chikib ketadi. Preparat gipertonii kasalliklarda va gipertonik 
krizlarda ichishga va parenteral yuborish uchun kullaniladi. Klofelinni uxlatuvchi, 
narkotik vositalar, psixotrop, etil spirti bilan kullash mumkin emas, chunki bu 
preparatlarni markaziy ta’sirini potenstirlashi mumkin.
Klofelin ishtaxani oshiradi, sulak (ogiz kurishi) va oshkozon sekretor 
bezlari faoliyatini pasaytiradi. Ich kotishi, organizmda natriy ionlari va suvni 
ushlab koladi, shuning uchun siydik xaydovchi dori vositalar bilan kombinastiya 
kilinadi.Klofelin bilan davolash tuxtatilayotganda , dozani asta sekin kamaytirish 

---

- 431 -
zarur (gipertonik kriz, uykusizlik kuzatilishi mumkin). 
Klofelinni transdermal shakli yaratilgan, preparatni bir marta kullanilganda 
1 xafta davomida ta’sir kiladi.
Klofelinga uxshash guanfastin (estulik) preparati mavjud bulib, uzok vakt 
ta’sir kiladi. t
1/2
= 12-24 soat. Kuniga 1 marta buyuriladi. 
Imidazolin I
1
- resteptorlariga, agonist bulgan preparatlar sintez kilingan, 
bularga moksonidin (fizioteks) kiradi. Preparat gipotenziv faollikga ega bulib, 
umumiy periferik kon tomirlar karshiligini, renin ajralishini, yurak ishini
kamaytiradi, natijada arterial bosim kamayodi.
Moksonidinda tinchlantiruvchi xususiyat yuk, kuniga 1 marta beriladi. Asosiy 
nojuya effekti ogiz kurishi. Shu guruxga rilmenidin preparati kiradi. Arterial 
bosimni markaziy boshkarilishiga ta’sir kiluvchi moddalariga metildofa 
(metildopa, aldomet, dopegit) kiradi. Metildofa a- metilnoradrenalinga aylanadi 
va MNS dagi postsinaptik a
2
-adrenoresteptorlarni stimullaydi, natijada arterial 
bosimni boshkarib turuvchi neyronlar faoliyatini susaytiradi. Preparat MNS ga 
tinchlantiruvchi ta’sir kursatadi va uykuni chakiradi. Preparat ichishga 
buyurilganda, 20% suriladi, effekti 4-6 soatdan sung kelib chikib, 1 sutka davom 
etadi. Metildofani zaruriyat bulganda vena ichiga yuboriladi, urganib kolish 
kamdan kam xollarda kelib chikadi. Organizmda uzgarmagan preparat va uning 
metabolitlari buyrak orkali chikib ketadi. Bemorlar metildofani yaxshi kutara 
oladilar, lekin turli xil nojuya effektlar kuzatilishi mumkin. Ba’zida depressiya, 
parkinsonizm kelib chikadi. Ortostatik kollaps oktadin va ganglioblokatorlarga
karaganda kamrok kuzatiladi. Dispeptik uzgarishlar, ogiz kurishi, organizmda 
natriy va suvni ushlanib kolishi, teri toshmalari, impotenstiya, agranulostitoz, 
trombostitopeniya, gemolitik anemiya kuzatiladi.
Gangliobloklovchi 
vositalar 
(pentamin, 
benzogeksoniy) 
samarali 
gipotenziv moddalardir, lekin bugungi kunda gipertoniya kasalligini davolashda
axamiyati yuk. Chunki ganglioblokatorlar tanlab ta’sir kilishga ega emas, bir 
vaktda simpatik va parasimpatik gangliyalarni bloklaydi. Natijada bir kancha 

---

- 432 -
nojuya tasirlarni keltirib chikaradi ya’ni: kabziyat, siydik kopi muskulini tonusini 
pasayishi, akkomodastiyani buzilishi, ogiz shillik kavatini kurishi, ortostatik 
kollaps. Bunday preparatlarga urganib kolish tez rivojlanadi.
Ganglioblokatorlar asosan xirurgik operastiyalarda boshkariluvchan 
gipotenziya uchun kullaniladi. Bu maksadda kiska vakt ta’sir kiluvchi gigroniy, 
arfonad kullaniladi. Bundan tashkari ganglioblokatorlar gipertenziv krizlarda, 
upka, miya shishida kulaniladi.
Gipertoniya kasalligini davolash uchun ba’zida simpatolitiklar xam kullaniladi, 
bular tanlab adrenergik innervastiyani susaytiradi. Bu moddalar periferik 
adrenergik nerv oxirlarida efferent impulslarni bloklab, zaxiradagi noradrenalin 
mediatorlari kolmaydi. Bu esa yurak faoliyatini, periferik tomirlar tonusini 
susaytiradi. Juda faol, xamda etarli darajada arterial bosimni tushiruvchi 
simpatolitiklarga oktadin va rezerpin kiradi. Rezerpin psixozga karshi vosita 
sifatida, markaziy ta’sir kilish (tinchlantiruvchi) komponentiga xam ega. 
Oktadin gematoenstefalitik barerdan MNS ga utmaydi. Xar ikkala 
simpatolitiklarga 
yashirin 
davr 
xarakterli. 
Bu 
preparatlarni 
enteral 
yuborilganda arterial bosimni maksimal tushishi 1-3 kundan sung kelib 
chikadi. Agarda ganglioblokator vositalari bir necha soat ta’sir kilsa, 
simpatolitiklarni gipotenziv ta’siri bir necha kun davom etadi. Oktadin va 
rezerpin preparatini kabul kilish tuxtatilgandan sung, dastlabki arterial bosimni 
tiklanishiga 1-3 xafta kerak buladi. Oshkozon ichak traktidan bu preparatlar 
yaxshi suriladi. Urganib kolish rivojlanmaydi. Lekin, xar ikkala preparat etarli 
darajada nojuya effektlarni chakiradi shuning uchun bu preparatlarni kullash 
cheklangan.
Adrenoresteptorlarni falajlovchi moddalar ichida v –adrenoblokatorlar 
dikkatni uziga jalb kiladi. Ularni gipotenziv ta’sirida bir kator komponentlar 
ishtirok etadi. Bu preparatlar yurak zarbini, kamaytiradi, doimiy kabul 
kilinganda periferik tomirlar karshiligi kamayadi. V-adrenoblokatorlar 
presinaptik V
2
-adrenoresteptorlarni susaytiradi (noradrenalinni ajralib chikishiga

---

- 433 -
stimullovchi ta’sirni bartaraf kiladi), xamda renin ajralishini kamaytiradi (v1-
adrenoresteptorlarni falajlanishi tufayli). Bundan tashkari ularni gipotenziv ta’siri 
MNS ga tinchlantiruvchi ta’siriga xam boglik.
V-adrenoblokatorlarni uzok vakt kullanilganda arterial bosim etarli 
darajada tushadi. Shuning uchun ularni kullanilishiga asosiy kursatma
gipertoniya kasalligidir. Shuni nazarda tutish kerakki bu preparatlarni ta’sir kilish 
spektri turlicha: masalan, tanlab ta’sir kilmaydigan (anaprilin, v
1
va v
2 
adrenoresteptorlarni falajlaydi) , tanlab ta’sir kiluvchilarga (talinolol, metoprolol, 
atenolol bular asosan v1 adrenoresteptorlarni falajlaydi) , bundan tashkari v va a – 
adrenoresteptorlarni (labetalol) falajlovchi faollikga ega bulgan preparatlar 
mavjud. Labetalol v –adrenoblokatorlardan keskin fark kiladi. Tanlamasdan v-
adrenoresteptorlarni falajlovchi ta’siri, a-adrenoresteptorlarni falajlanishi bilan 
birga namoyon (3:1 nisbatida) buladi. Labetalolni bir marta kullanilganda
periferik tomirlar karshiligini kamaytiradi, va yurakni zarbdor kuchiga ta’sir 
kilmasdan arterial bosimni tushiradi (v-adrenoblokatorlardan shunisi bilan fark 
kiladi). Uzok vakt kullanilganda yurak kiskarishlar sonini kamaytiradi, jismoniy 
va psixoemostional yuklamalar bulganda yurak zarbini oshishini oldini oladi.
Renin ajralishini kamaytiradi. Labetalol gipertoniyani turli xil stadiyalarida 
kullaniladi. Preparatni ichishga va vena ichiga yuborish mumkin. Nojuya 
effektlariga bosh aylanishi, ortostatik gipotenziya, impotenstiya kuzatilishi 
mumkin.
Aralash tipda ta’sir kiluvchi adrenoblokatorlarga karvedilol kiradi 
(dilatrend). Bir vaktda pre (a
2
) va postsinaptik a-adrenoresteptorlarni 
falajlovchi a-adrenoblokatorlarni (fentolamin) arterial bosim oshganda tavsiya 
kilish mumkin, kachonki konda adrenalin konstentrastiyasi yukori bulganda 
(feoxromostitomada). Bu preparatni sistemali kullash uchun foydalanilmaydi, 
chunki kiska vakt ta’sir kiladi va etarli darajada gipotenziyani ta’minlab 
bermaydi (ba’zida gipertonik krizlarda kullaniladi). Shu bilan birgalikda 
asosan postsinaptik a- adrenoresteptorlarni falajlovchi a-adrenoblokatorlar 

---

- 434 -
yaratilgan, bu preparatlar presinaptik a
2
- adrenoresteptorlarga ta’sir kilmaydi 
(masalan, prazozin). Prazozinni ta’sirida adrenergik sinapslarda kaytar manfiy 
boglanish mexanizmi saklanib koladi va xaddan tashkari ortik noradrenalin 
ajralib chikmaydi (taxikardiya kelib chikmaydi).
Prazozinni gipotenziv ta’siri periferik kon tomirlarni umumiy karshiligini 
kamayishi, xamda xajmli kon tomirlarni kengayishiga boglik (preparat xajmli 
tomirlarga kamrok ta’sir kiladi). Renin sekrestiyasi oshmaydi. Prazozin ichakdan 
yaxshi suriladi. Maksimal effekti 4-5 soatdan sung kelib chikadi va 10 soatgachan 
davom etadi. Ba’zan gipotenziv effekt sekinrok kelib chikadi. Prazozinni
metabolitlari asosan ichak orkali chikib ketadi. Preparat gipertoniya kasalligida, 
yurak etishmovchiligida, xamda prostata bezining yaxshi sifatli giperplaziyasida 
kullaniladi. Mumkin bulgan nojuya effektlariga: bosh ogrigi, yurak uynogi, 
uykuchanlik, ortostatik gipotenziya, bosh aylanishi, tukimalarda suv ushlanib 
kolishi.
a
1
-adrenoblokatorlarga 
doksazozin 
(kardura) 
kiradi, 
bu 
preparat 
prazozindan gipotenziv ta’sirini davomliyligi buyicha ustun (prazozin uchun t
1/2
~ 2-3 soat bulsa, doksazozina ~ 22 soat).