O’quv darslik

YURAK GLIKOZIDLARI 
Yurak glikozidlari - bu moddalar o’simliklardan olinadigan kardiotonik 
ta’sirga ega bo’lgan moddalardir. Ular miokarda ish faolitini oshirib, yurakni 
tejamligini va samaradorligini ta’minlaydi. Yurak glikozidlari, ko’pincha 
yurakni ishemik kasalliklari natijasida, har xil etiologiyali miokardni 
jarohatlarida, yurak qisqaruvchanligi ritmi buzilganda qo’llaniladi.
Yurak glikozidlari qandsiz qismi (aglikon yoki genin) va qandli 
(glikondan) iborat. Aglikon glikozidlarning asosiy qismi steroid — 
stiklopentanopergidrofenantrendan iborat. Steroidning 17-holatida to’yinmagan 
5-a’zolik lakton halqa, ba’zi glikozidlarda to’yinmagan 6-a’zolik lakton halqa 
qo’shilgan bo’ladi. Yurak glikozidlarini glikon qismi har-xil qandlardan iborat: 
D-digitoksoza, D-glyukoza, D- stimaroza, D-ramnoz va boshqalar. Molekuladagi 
qandlar 1tadan 4 tagacha bo’lishi mumkin. 
Ba’zi bir holatlarda qandli qismiga uksus kislota qoldig‘i biriktirilgan bo’ladi. 
Kardiotonik ta’sirini aglikon qismi bilan bog‘liq.Yurak glikozidlarini qandli 
qismi ularning eruvchanligiga va to’qimalarga birikishiga javob beradi. Yurak 
glikozidlarini glikon qismi ularning faolligi va zaharliligiga javob beradi. 
1
Ot grech. 
glykys
- shirin. 
2
Ot grech. 
genos
– nasl, kelib chiqishi. 
Yurak glikozidlari oson gidrolizga uchraydi (enzimatik kislotalik va ishqoriy). 
O’simliklarni o’zida yurak glikozidlarini gidrolizlaydigan fermentlar mavjud. 
Bularni saqlash va tayyorlash jarayonida birlamchi genlashgan glikozidlar 

---

- 369 -
o’simliklarni o’zida gidrolitik parchalanishga uchraydi. Bu jarayonni oldini 
olish uchun fermentlarni ingibirlash mumkiny 
Ba’zi bir yurak glikozidlarini asosiy ximiyaviy o’zgarishlari 14.1 sxemada 
ko’rsatilgan. Ular farmastevtik sanoatda o’simliklardan yurak glikozidlarini 
olishda ishlatiladi (ayniqsa ikkilamchi chidamli glikozidlar). Tibbiyot 
amaliyotida quyidagi o’simliklardan olinadigan yurak glikozid moddalari 
ishlatiladi: 
•
Angishvonagul yirik gulli 
(Digitalis purpurea;
14.1 rasm) - digitoksin; 
•
strofant Kombe 
(Strophanthus Kombe)
- strofantin K
1
; 
Marvaridgul 
(Convallaria)
– korglikon 
•
Baxorgi adonis 
(Adonis vernalis)
– adonis o’ti damlamasi. 
Yurak glikozidlari o’simliklardan olinadigan dori moddalari, ularning ta’sirini 
boshalanishi
2
jadvalda ko’rsatilgan. Individual glikozidlarni ta’siri ko’proq 
qiziqtiradi. Oddiy, galen va novogalen moddalarini o’ziga xosligi kamayib 
bormoqda. 
Yurak glikozidlarini asosiy xususiyatlari tanlab yurak mushaklariga ta’sir 
ko’rsatishi. Yurak glikozidlarini asosiy farmakoterapevtik ta’siri sistolani 
kuchayishi bilan yuzaga kelib, (kardiotonik ta’sir, musbat inotrop ta’sir)dori 
moddalarni yurakka to’g‘ridan-to’g‘ri ta’siri bilan bog‘liq. Sistolik qisqarishi
tezlashib kuchi oshadi. 
________________________ 
1
Strofanta Kombe urug‘lari bilan yurak gikozidlarini aralashmasi( asosan p-
strofantin K va K- strofantozid). 
2
To’liqroq jadval shu kitobning 1- va 2- nashrlarida berilgan (1980, 1981). 
3
Grekcha so’zdan. 
is
(qaratqich kelishikda - 
inos) -
tola, muskul, 
tropos -
yo’llanma. 
EKG da 
Q-T intervali qisqaradi;
qorincha kompleksida S-T segmentini 
izoelektrik chiziqdan pasayishi kuzatiladi, T – tishchasini kichrayishi, yoki 

---

- 370 -
silliqlanishi kuzatiladi.
Yurak yetishmovchiligida, yurak glikozidlari yurakni minutlik va zarbdor 
xajmini ko’rinarli darajada oshiradi. Eng asosiysi yurak ishini kislorodga bo’lgan 
talabini oshirmasdan turib yaxshilaydi (vaqt birligida). 
Eslatma. Dofamin va dobutaminni tuzilishi 4 bo’limga qarang 
Yurak 
glikozidlarni 
kardiotonik 
ta’sir 
mexanizmi 
kardiomiostit 
membranalaridagi Na+,K
+
-ATF-az ani ingibirlashi bilan bog‘liq. (14.2 rasm). 
Buni natijasida Na+ i K+ ionlarini yo’nalishi o’zgaradi. Natijada 
kardiomiostitlarni membranasi ichida K+ kamayadi, Na+ oshadi. Bunda xujayra 
ichidagi va tashqarisidagi Na+ konstentrastiyasi kamayadi, membranalararo 
Na+/Ca
2
+ almashinuvini kamaytiradi. Ca
2
+ ni intensiv chiqishini kamatiradi, 
shuning natijasida sarkoplazmatik retikulumda Ca
2
+ miqdori oshib ketadi.
Buning natijasida kardiomiostitlarga qo’shimcha Ca
2
+ ionlarini kirishi, kalstiy
L- kanallari orqali kirishini oshiradi. Natijada sarkoplazmatik retikulumdan 
qo’shimcha Ca
2
+ ni ajralishi oshadi. Bunda Ca
2
+ ionlari erkin holda oshib, 
kardiotonik ta’sirni ta’minlab beradi. 
.Rasm. Yurak glikozidlarini taxminiy kardiotonik ta’sir mexanizmi.
a-v
– yurak glikozidlarini ta’sir qilish bosqichlari; minus – falajlovchi ta’siri; 
(↑) – ionlar miqdorini oshishi; (↓) – ionlar miqdorini kamayishi. 
Ca
2
+ ionlari troponin kompleksi bilan birikib, miokardni qisqartiruvchi oqsil 
ta’sirini yo’qotadi. Aktin bilan miozin bog‘lanib miokardni tez va kuchli 
qisqarishi yuzaga keladi. (14.2 rasmga qarang). 
Muhim tomoni shundaki, yurakni urish ritmini pasayishi hisobiga yurakni ishi 
oshadi (manfiy xronotorop ta’sir) va diastola uzayishi kuzatiladi. Bu yurakni 
samarali ishlashiga olib keladi: kuchli sistolik qisqarishi “dam olish” davri 
bilan almashib turadi (diastola), miokarda energetik manbani tiklanishiga olib 
keladi. Yurak qisqarishlar sonini kamayishi kardio-kardial refleks bilan 

---

- 371 -
bog‘liq. Yurak glikozidlari ta’sirida yurak sezuvchan nervlari oxirini 
qo’zg‘atib reflektor yo’l bilan adashgan nerv orqali bradikardiya chaqiradi.
Kuchli sistola vaqtida qon yurakdan chiqib, sinoaortal sohasidagi 
mexanoresteptorlarni qo’zg‘atishi natijasida, qon bosimini oshiradi. EKG da 
R-R tishlari oralig‘i uzayadi. 
Bundan tashqari yurak glikozidlari yurak o’tkazuvchan sistemasiga to’g‘ridan 
– to’g‘ri ta’sir ko’rsatib, o’tkazuvchanlikni pasaytiradi va adashgan nerv 
tonusini oshiradi, qo’zg‘aluvchanlikni pasaytiradi (manfiy dromotrop ta’sir).
Bo’lmacha-qorincha (atrioventrikulyar) tugunida, refrakter davri va qorincha-
bo’lmacha tutami (Gis tutamida) uzayadi. 
R-Q
intervali anchaga uzayadi. 
Yurak glikozidlari toksik dozada bo’lmacha – qorincha blokini hosil qiladi.
Grekcha so’z. 
chronos
- vaqt. 
1
Grekcha so’z 
dromos
- yo’l. 
2
Yuqori 
miqdorda 
yurak glikozidlari 
yurak 
avtomatizmini oshiradi. 
Qo’zg‘aluvchi ektopik o’choqlarni hosil bo’lishiga olib keladi, bu esa sinus 
tugunidan impulslarni tarqalishiga bog‘liq bo’lmagan yuz beradi. Natijada 
aritmiya (ko’proq ekstrasistoliya) hosil bo’ladi.
Kichik miqdorlarda yurak glikozidlarini laborator hayvonlarga yuborilganda 
miokard qisqaruvchanligini oshiradi (musbat batmatrop ta’sir). Bu miokard 
qo’zg‘aluvchanligi bo’sag‘asini pasayishiga javoban kelayotgan qisqarishi 
hisobiga. 
Yuqori 
miqdorda 
yurak 
glikozidlari 
yurak 
mushaklari 
qo’zg‘aluvchanligini pasaytiradi. 
Shunday qilib, qo’zg‘aluvchanlik va avtomatizm-ikki xil parametr bo’lib, 
yurak glikozidlari ta’sirida o’zgaradi. Avtomatizm va qo’zhaluvchanlikni 
o’zgarishi to’g‘ridan-to’g‘ri yurak glikozidlarini miokardgako’rsatadigan 

---

- 372 -
ta’siri. 
Yurak etishmovchiligida, yurak glikozidlari ta’sirida yurakni minutlik 
xajmini oshishi, umumiy qon aylanishiga ijobiy ta’si ko’rsatadi (14.2 
jadval). Yurak dekompensastiyasida, yurak glikodidlarni asosiy ta’siri
Jadval 14.2. Yurak yetishmovchiligida yurak glikozidlarni ta’sirlari 
Ot