Oqsillar biosintezi (translyatsiya)

Genetik kod jadvali
4-jadval

Aminokislotalar	Kodlovchi tripletlar-kodonlar
Alanin	GSU GSS GSA GSG
Arginin	SGU SGS SGA SGG AGA AGG
Asparagin	AAU AAS
Asparagin kislota	GAU GAS
Valin	GUU GUS GUA GUG
Gistidin	SAU SAS
Glitsin	GGU GGS GGA GGG
Glyutamin	SAA SAG
Glyutamin kislota	GAA GAG
Izoleysin	AUU AUS AUA
Leysin	SUU SUS SUA SUG UUA UUG
Lizin	AAA AAG
Metionin	AUG
Prolin	SSU SSS SSA SSG
Serin	USU USS USA USG AGU AGS
Tirozin	UAG UAS
Treonin	ASU ASS ASA ASG
Triptofan	UGG
Fenilalanin	UUU UUS
Sistin	UGU UGS
Tinish belgilari	UGA UAG UAA

Jadvalda keltirilgan 64 ta tripletdan 61 tasi 20 xil aminokislotani kodlaydi, qolganlari esa oqsil sintezining initsiatsiyasi va terminatsiyalarida tinish belgilari sifatida xizmat qiladilar.

Ma’lum bo’lishicha, barcha tirik organizmlarda mikroorganizmlardan tortib, odamlargacha genetik kodning faoliyati bir xil, universal ekanligi aniqlangan. Yuqoridagi ma’lumotlarga asosan genetik kodning asosiy xususiyatlarini quyidagicha ifodalash mumkin:
genetik kod triplet bo’lib, bitta aminokislotani uchta nukleotid kodlaydi;
triplet kodlari faqat bitta aminokislotani ifodalaydigan o’ziga xos, spetsifik xususiyatga ega;
bitta aminokislota bir nechta tripletlar orqali kodlanadigan “aslidan chekinish” xususiyatiga ega;
genetik kod barcha tirik organizmlar uchun bir xil - universaldir.
barcha organizmlarda kod chiziqli, bir tomonlama va bir-birini qoplamaydi. Genetik informatsiyaning boshlanishi va oxirgi nuqtalariga ega;
genetik kodning asosiy qismi tinish belgilariga ega emas. Triplet kodlar o’rtasida ularni bir-biridan ajratuvchi nuqta, vergul, tirelar bo’lmaydi.
7.3. Translyatsiyaning initsiatsiyasi
Oqsil sintezlovchi mikrofabrika bo’lmish ribosomlar DNKdan genetik axborot i-RNK (kod) va oqsil sifatidagi omillarni qabul qilgandan so’ng, murakkab jarayon bo’lgan oqsil sintezini boshlang’ich bosqichi boshlanadi.
To’liq ribosoma hosil bo’lganda uning tarkibida ikkita translyatsiya markazlari-donorli (peptidil, P-markaz) va akseptorli (aminoatsil, A-markaz) markaz shakllanadi (34-rasm).
Oqsil sintezining initsiatsiyasi kichik initsirlovchi komplekslarning hosil bo’lishidan boshlanadi. Shakllangan kichik kompleks katta initsirlovchi kompleks bilan bog’lanadi. Ularning tarkibi quyidagicha: ribosomlar, i-RNK, aminoatsil-t-RNK, initsirlovchi oqsil omillari (IF₁, IF₂, IF₃) va GTF lardan iborat.
Eukariot hujayralarda initsirlovchi aminokislota metionin bo’lib, u t-RNK bilan bog’langan bo’ladi. Prokariotlarda bunday vazifani formilmetionin bajarib, u fMet-t-RNK^fMet kompleks holatida bo’ladi. Shuningdek, i-RNK molekulasida maxsus initsirlovchi kodonlar borligi aniqlangan.
Prokariotlarda initsirlovchi kodonlar sifatida AUG, GUG, ayrim vaqtlarda UUG lar bo’lib, ular translyatsiyaning initsiatsiyasida t-RNK dagi 3ⁱ-UATS antikodon bilan bog’lanadi.

Translyatsiyaning initsiatsiyasi oqsil sintezining asosiy yo’nalishi bo’lib, aminokislotalarni birin-ketin bog’lanishlari i-RNKdagi reja asosida sodir bo’ladi. Prokariotlarda initsirlash kompleksini hosil bo’lishi quyidagi navbat bo’yicha ketadi:

• 
  30S ribosoma IF₃ bilan bog’lanadi;
  
• 
  30S-IF₃ kompleksiga initsiatsiya faktori IF₁ bog’lanib, kichik initsiatsiya kompleksi shakllanadi;
  
• 
  bir vaqtning o’zida fMet-t-RNK^fMet, GTF va IF₂ lar bilan assotsiatsiya hosil qilishi, ikkinchi kichik initsiatsiya kompleksining shakllanishiga sababchi bo’ladi;
  
• 
  30S-IF₁-IF₃ kompleksi i-RNK ning 5^I tomonidagi initsiatsiya kodoni bilan bog’lanadi. Hosil bo’lgan 30S-IF₁-IF₃-i-RNK kompleksi keyinchalik P-markazga aylanadi.
  
• 
  ikkita kichik initsirlovchi komplekslarning o’zaro qo’shilishidan quyidagi katta struktura shakllanadi: 30S-IF₁-IF₂-IF₃-i-RNK-fMet-RNK^fMet-GTF. Mazkur kompleks 50S ribosom bilan bog’lanib, faol oqsil sintezlovchi tizimni shakllantiradi. Ribosoma tarkibiga kiruvchi 30S va 50S subbirliklar o’zaro bog’langandan so’ng, peptidil va aminoatsil markazlar to’liq shakllanadi. Shunday holatda P-markazda i-RNK ning initsirlovchi kodonida komplementar bog’langan fMet-t-RNK^fMet bo’lib, aminoatsil markazda esa navbatdagi aminokislotaning kodoni to’g’ri keladi.