Oqsil almashinuvining umumiy yo‘llari

papainazalar gruppasiga tegishli bo‘lib, oqsillarni parchalab polipeptidlar va oz miqdorda aminokislotalar aralashmasi hosil qiladi. So‘ngra polipeptidlar peptidazalar ta’sirida aminokislotalarga parchalanadi. Hosil bo‘lgan aminokislotalar turli hujayra komponentlarining tuzilishiga sarf bo‘ladi. va har xil metabolik o‘zgarishlarga uchraydi. Aminokislotalar almashinuvining eng muhim bosqichi erkin ammiak ajratish bilan kechadigan dezaminlanish reaksiyasidir. Bunda hosil bo‘lgan ammiak zaharli modda bo‘lganidan u darhol organik birikma shaklida bog‘lanib zaxarsizlantiriladi. O’simliklarda ammiakni bog‘lab, uni zaxira azot manbai shaklida saklashda asosiy rolni dikarbon aminokislotalar —aspartat va glutamat kislotalar o‘ynaydi. Natijada bu kislotalarning ba’zi o‘simliklarda ko‘p miqdorda to‘planadigan amidlari — asparagin va glutamin hosil bo‘ladi. Bu amidlarning hosil bo‘lishida energiya manbai sifatida ATF molekulasi hamda Mg ionlari ham ishtirok etadi. Masalan, glutamin sintezining birinchi bosqichida ferment glutamin sintetaza ATF bilan quyidagi sxema bo‘yicha reaksiyaga kirishadi:
ATF + Ferment = Ferment – fosfat + ADF
Bunda hosil bo‘lgan ferment — fosfat kompleksi kelgusi bosqichda glutamat kislotani faollashtiradi:

Endi faollashgan glutamat kislota energiyaga boy bog‘ orqali birikkan fosfat kislotani ammiakka almashtirishi natijasida glutamin hosil bo‘ladi:

Glutamin va asparagin o‘simliklarda ammiak bog‘lanishidan hosil bo‘lgan chiqindi modda emas, u hayvon organizmida ammiakni zararsizlantirishdan kelib chiqadigan siydikchil kabi tashqariga chiqarib tashlanmaydi. Umuman, o‘simlik organizmi tashqi muhitdan olgan azotni juda ham iqtisod qilib, turli metabolik jarayonlarda ishlatiladi. Organizmdagi azot ko‘p marta aylanib, bir birikmadan ikkinchisiga ko‘chib turadi. Hosil bo‘lgan amidlar o‘simlik organizmidagi aminokislota va oqsillar sintezi uchun zarur aminogruppa manbaidir. Ular parchalanganda bir qator aminokislotalar sintezi uchun zarur bo‘lgan mahsulotlar ajralib chiqadi.
Uzoq vaqtlar davomida asparagin va glutamin faqat o‘simliklar uchungina xos, ular hayvon organizmida sintezlanmaydi deb kelinar edi. Ammo hozirgi vaqtda glutamin turli hayvon to‘qimalarida ham topilgan. Xususan, u miya faoliyati jarayonida ammiak paydo bo‘lishi va ammiakni bog‘lashda muhim rol o‘ynaydi. Bir qator o‘simliklarda dezaminlanish natijasida hosil bo‘ladigan ammiak hayvon organizmida azot almashinuvining asosiy chiqindi mahsuloti — siydikchil shaklida ham zararsizlantirilishi ma’lum bo‘ldi. Uning sintezi ham hayvon to‘qimasidagi kabi ornitin halqasi yo‘li bilan o‘tadi. Bu misollar o‘simlik va hayvon organizmlarining har xil turlarida ham azot almashinuvining hujayra ichi jarayonlari bir xil mexanizmlar bo‘yicha kechishini ko‘rsatadi. Bu erda fark shundan iboratki, hayvon va odam doimo azot almashinuvining oxirgi mahsulotlarini tashqariga chikarib, ularning o‘rnini ovqat bilan qabul qilinadigan oqsil hisobiga to‘latib tursa, o‘simliklar bu mahsulotlarni tashqariga chiqarib yubormay, ulardagi azotdan qayta-qayta foydalanadi.