O‘qitish metodikasi o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan

evristik metod
dir
.
Bu metod 
yunoncha 
izlayman, topaman
degan ma’nolarni anglatadigan 
«
heurisko
» so‘zidan olingan bo‘lib, u mahsuldor ijodiy fikrlash 
jarayonini tashkil qilishni nazarda tutadi. O‘quvchi ma’naviy ka
-
molotini ta’minlashda qo‘l keladigan evristik metod uning oldiga 
yo‘naltiruvchi masalalar qo‘yish, tekshirish, hal etish, aks savollar 
vositasida o‘qitish usuli hisoblanadi. Evristik metoddan foydalan-
ganda o‘qituvchi o‘quv materialining suhbat metodida foydalangan 
tizimini to‘liq qo‘llashi mumkin. Faqat uning tarkibi qo‘shimcha 
bilim olishga yo‘naltiradigan savollar bilan to‘ldiriladi. 
Mazkur metod tahlili shuni ko‘rsatadiki, u suhbat metodida 
bo‘lgan barcha usullarning birgalikda qo‘llanilishini taqozo etadi. 
Evristik metodda yetakchilik qiladigan savollar qo‘zg‘otuvchi aha
-
miyat kasb etadi. Bunday asosdagi suhbat tizimi topshiriqni baja-
rish, jarayonni kuzatish, savollarga javob berish, ma’lumot olish, 
xulosa chiqarish va xulosalarni taqqoslash yo‘lga qo‘yilganda, 

---

96
97
o‘quvchilarning fikrlash hamda bilim olish mustaqilligi ancha 
ko‘tariladi. O‘quvchilar taqqoslash, tahlil qilish, dalillar keltirish 
bilan birga ma’lum umumlashmalar qiladilar, farazlarni ilgari sura-
dilar, zarur ashyolar, materiallar to‘playdilar, xulosalar chiqaradi
-
lar, o‘z faoliyatini rejalashtiradilar. Bu o‘qitishning yangi usullari 
bo‘lmish bilimlarni faollashtirish zaruratini tug‘diradi. 
Evristik metoddan foydalanib ta’lim jarayonida belgilangan 
maqsadga erishish uchun o‘qituvchi xabardorlikni talab qiluvchi 
savollar qo‘yish, taqqoslash uchun materiallar taqdim etish, faraz-
larni ilgari surish, ularni tasdiqlovchi tajribalar qilish, kuzatish 
uchun topshiriqlar berish, tahlilga yo‘naltirish, qiyoslash uchun 
murakkab amaliy topshiriqlar berish, muammoli savollar qo‘yish, 
muammoli vaziyatlar hosil qilishi kerak bo‘ladi. Shu metodda tash-
kil qilingan darslarda o‘quvchilarning faoliyati bilimlarni vaziyatga 
muvofiq qo‘llash, taqqoslash, farazlarni ilgari surish va asoslash, 
kuzatish, farazning to‘g‘riligini tekshirish, tajriba tahlili, bilimlarni 
o‘zgargan vaziyatlarda qo‘llash, dalillar keltirish, umumlashtirish, 
mustaqil amaliy ishlar tahlilini amalga oshirish, muammoli ma-
salani hal etish kabilarni o‘z ichiga oladi.
Evristik metodda taqdim etilgan savol, topshiriq va ko‘rsatmalar 
ogohlantiruvchi xususiyat kasb etadi. Ya’ni ular topshiriqning ba
-
jarilishi oldidan, mazkur bosqichga moslab qo‘yiladi yoki uning 
yechimi davomida o‘rtaga tashlanadi. Adabiy ta’lim jarayonida 
qo‘llanilgan evristik metod o‘quvchilarning fikr mustaqilligini 
ta’minlaydi, ularda mustaqil mulohaza yuritish, muhokama qilish, 
xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 
Masalan, O‘. Hoshimovning 6-sinf «Adabiyot» darsligi-
ga kiritilgan «Urushning so‘nggi qurboni» hikoyasini
36
evristik 
metoddan foydalangan holda o‘rganishni quyidagicha tashkil etish 
mumkin. Muallif hikoyada hayotdagi qiyinchilik, qashshoqlik in
-
son ma’naviyatini sinovdan o‘tkazuvchi bir vosita ekanini oddiy 
o‘zbek oilasi misolida namoyish eta bilgan. Asarni o‘qishdan oldin 
uning «Adabiyot» dasturidagi talqini bilan tanishish, asarga qan-
day yondashish lozimligini qat’iylashtirib olish zarur. Hikoya mat-
nini to‘liq o‘qib chiqish uchun birinchi darsning 23 – 25 daqiqasi 
sarflanadi. Mazkur hikoyani o‘rganishga dasturda belgilangan ikki 
36
Ahmedov S., Qo‘chqorov R., Rizayev S. Adabiyot. 6-sinf uchun darslik-maj-
mua. – T.: «Ma’naviyat», 2005. 158-b.

---

97
soatning bir qismi hikoya matni bilan o‘quvchilarni tanishtirishga 
bag‘ishlanadi.
O‘qituvchi bu asarni o‘rganishga ajratilgan ikki soatni yax
-
litlab, ikki akademik soatdan bir kunda qatorasiga foydalansa, 
o‘quvchilarning matn mutolaasi davomida olgan taassurotlari, 
ko‘ngillaridagi hissiyotlar asar ustida ishlash jarayonida «issig‘ida» 
tilga chiqa boshlaydi. O‘quvchilar tahlil mobaynida tug‘ilgan fikr-
lariga ruhiyatida paydo bo‘lgan tuyg‘ularni ham qo‘shib ifodalay-
dilar. O‘quvchilarning o‘z kechinmalarini yashirmay ifodalashi 
ularda shaxslik sifatlarining shakllanishiga ijobiy ta’sir etadi. 
O‘qituvchi matnni o‘qiyotganda Shoikromning holati ifo
-
dalangan o‘rinlarni toliqqan, onaning so‘zlarini yana-da yumshoq, 
Xadichaning ovozini qalbakiroq ohangda, muallifning so‘zlarini 
qat’iyroq, Shone’matning ovozini dardli, siniq tarzda ifodalashi 
kerak bo‘ladi. Shoikromning pushtalar orasida mukka tushib yot-
gan onasini ko‘rgandagi holati va qichqirig‘ini mutolaa jarayonida 
tabiiy ifodalay olish uchun o‘qituvchi shu holatni to‘liq his qilishi, 
o‘zini bunga avvaldan tayyorlashi lozim bo‘ladi.
Hikoya o‘qib bo‘lingach, o‘qituvchi bir oz tin olib, 
o‘quvchilarini kuzatishi, tinglovchilar qanday holatdaligini, hikoya 
qahramonlari ruhiyati, kechmishi, dard-iztiroblari ularga qanday 
ta’sir etganligini aniqlab olgani tuzuk. So‘ng o‘quvchilar ko‘nglida 
paydo bo‘lgan iztirob, achinish hissini ularning tiliga olib chi-
qish uchun bir qator savollarni o‘rtaga tashlash mumkin. Bu xil 
savollar darslikda ham bor. O‘qituvchi sinfdagi o‘quvchilarining 
imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ularni soddalashtirishi yoki 
murak kablashtirishi, zarurat bo‘lsa, o‘zi yangi savol-topshiriqlar 
qo‘shishi ham mumkin. 
E’tibor qilinsa, hikoya boshdan-oyoq bir xil mahzun ohangda 
bitilganligini payqash mumkin. Chunki asarda tasvirlangan 
taqdirlar, shu taqdirlar namoyon bo‘lishi, mazkur voqealar ro‘y 
bergan davr qayg‘uga monand edi. Urush davrining ohangi o‘q va 
yig‘i ovoziga esh edi. Ana shu hayotiy ohang hikoyaga ko‘chganligi 
uning ta’sir darajasini yana-da oshirgan. 
O‘qituvchi, eng avval Shoikromlar ro‘zg‘orining fayzsizli-
gini ifodalovchi lavhaga o‘quvchilar diqqatini qaratadi. Ko‘pdan 
beri dam olmagan, boshi tashvishlardan chiqmayogan, yetish
-
movchiliklar iskanjasida qolgan kishi ko‘ziga aslida g‘arib va 

---

98
99
fayz
siz bo‘lgan tirikchiligi nihoyatda xunuk ko‘rinishi tabiiy ekan
-
ligini anglashga, ziyrak torttirishga, ogohlantirishga undaydigan: 
«Shoikrom oilasida ro‘zg‘orning bu qadar fayzsizligi sababi ni-
madan deb o‘ylaysiz?» tarzidagi savol o‘rtaga tashlanadi. Aslida, 
ro‘zg‘or jihozlarining Shoikrom ko‘ziga bu qadar sovuq ko‘rinishi 
sabablari alohida tasvirlanmagan bo‘lsada, detallar ana shu fayz-
sizlik sabablariga ishora qiladi. O‘quvchilar ro‘zg‘orning bunday 
tarovatsizligiga Shoikromning xotini yoki o‘zini aybdor deb qa-
rashlari yohud buning sabablarini boshqa bir qator jihatlar bilan 
izohlashlari mumkin. Muhimi, ular hikoya personajlariga befarq 
bo‘lmasalar, o‘zgalar tashvishini chekib, oqibatning sabablarini 
payqashga urinsalar bas. 
Hikoya qahramonining o‘yga botganligi, uning ruhiy holatida-
gi notinchlik bilan tabiatdagi holat – ikki bezovtalikning sabablarini 
topishga urinish zarur: «Nima deb o‘ylaysiz, Shoikromning holati 
bilan tabiatdagi bezovtalik o‘rtasida qanday mutanosiblik bo‘lishi 
mumkin?» Qahramonlar haqida o‘ylash, mulohaza yuritish, ular-
ning kundalik hayoti, kechinmalar, xatti-harakatlarini taftish qila 
borish, baholash o‘quvchilarni ham aqlan, ham ruhan faollashti
-
radi. Adabiyot o‘qituvchisi o‘quv tahlili bilan asardagi voqealarni 
qayta hikoyalashni almashtirib qo‘ymasligi, ya’ni o‘quvchilarning 
hikoya mazmunini shunchaki aytib berishlariga yo‘l qo‘ymasligi 
kerak. 
Hikoyaning jiddiy tahlili o‘quvchilarni hayotning nechog‘lik 
murakkab ekanligiga, odam va uning amallari to‘g‘risida har qan-
day holatda ham to‘g‘ri bo‘laveradigan fikr aytish mumkin emasli
-
giga imon keltirishga majbur qiladi. Asardagi Xadicha obrazining 
tabiatini baholash uchun o‘quvchilar uning beshikda yotgan bo
-
lasiga, eriga, qaynonasiga munosabatini, ro‘zg‘or tutumi tarzini 
atroflicha o‘rganishlari lozim bo‘ladi. O‘shanda ham jizzaki, ayni 
vaqtda, eri va farzandlariga mehribon, tinib-tinchimas, ammo baxti 
qaro, yoqimsizroq bu ayolning yaxshi yoki yomonligi to‘g‘risida 
hukm tarzidagi qat’iy xulosani aytish mushkul: «Sizningcha, Hadi
-
cha qanday ayol? Uning eriga, bolalariga bo‘lgan munosabatiga 
e’tibor qiling. Uning jizzakiligi sabablari haqida o‘ylab ko‘ring». 
Og‘ir turmush, yo‘qchilik har bir odam uchun sinov, ba’zilar uchun 
esa, to‘qchilik va farovonlik ham o‘ziga xos sinov. Hamma ham 
bu sinovlardan birday o‘tavermaydi. Odamga xos asl fazilatlar ana 
shunday vaziyatlarda o‘zini ko‘rsatadi.

---

99
Shoikrom timsoli – Xadichadan-da murakkab. U – tabiatan 
fikr kishisi, mulohazali odam. Tasvirning umumiy maromi u haqda 
shu taxlit xulosa chiqarishga olib keladi. O‘n kundan beri ukasining 
holidan xabar olmagani, uning og‘ziga bir kosa sut tutolmagani-
dan eziladi, o‘zidan nafratlanadi, ayni vaqtda, onasidan ovqatni 
qizg‘angan xotinini ham tushunishga harakat qiladi. Bu haqdagi 
fikrlarini yorilib birovga bildira olmaydi. U qahri qattiq ham, mehr
-
siz ham emas. Lekin ruhiyati ustunlari imonning talablaridan emas, 
sharoit imkoniyatlaridan tiklanganligi uchun ham omonat: «Nima 
deb o‘ylaysiz, nega Shoikrom xayoliga o‘g‘ridan q asos olish fikri 
kelganida vujudi titrab ketsa-da, ahdidan qaytmadi? Razolatga qar-
shi qabohat bilan kurashib bo‘lmasligini tan olgisi kelmaganining 
sabablari haqida o‘ylab ko‘ring». Odamzot, umuman yovuzlikka, 
yomonlikka qarshi qat’iy qanoat shakllantirmay turib ezgulikning 
xizmatida bo‘lolmaydi. Shuning uchun ham mehribon o‘g‘il, riso
-
ladagiday ota bo‘lgan yigit o‘zi bilmagani, istamagani, xayoliga 
ham keltirmagani holda qotilga aylandi. Yana o‘z onasining qoti-
liga... O‘quvchilar bu qadar murakkablik qarshisida qanchalar ko‘p 
o‘yga tolsalar, shuncha yaxshi. Chunki ularda shu tariqa hayotiy 
qarash, nuqtai nazar shakllanadi.
Asardagi ona timsoli tahlil qilinayotganda o‘quvchilar Umri 
xola katta o‘g‘lininig oldiga chiqqani sababini, uning: «