O‘qitish metodikasi o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan

diskursiv o‘qish 
(analitik o‘qishga xos xususiyatlar diskur-
siv o‘qishning mohiyatiga monand keladi);
o 
uyda o‘qish 
(sinfdan tashqari o‘qish shakllarining bir turi 
bo‘lib, o‘quvchilar tavsiya etilgan yoki o‘zlari ixtiyor etgan matn
-
larni uyda o‘qiydilar. Bunday o‘qishning natijalari darsda yoki 
sinfdan tashqari vaqtlarda nazorat qilinadi. Uyda o‘qish uchun 
xrestomatiyalar, sinfdan tashqari o‘qish uchun o‘quv qo‘llanmalari 
tavsiya etiladi
); 
o 
tanqidiy o‘qish 
(kommunikativ o‘qishning bir turi bo‘lib, 
matn mazmunidagi qarashlar bilan o‘qirmanning shaxsiy qarash-
lari, bilimi va hayotiy tajribalariga tayangan holda baholashi naz-
arda tutiladi. O‘qishning bunday turi matnni to‘liq va aniq tush-
unilishi asnosida amalga oshiriladi. 
O‘qish malakasining yuqori darajada shakllanganligi, matn 
mazmunini, uslubi, til shakllarini tahlil qila bilish, o‘qilganlarni 
tanqidiy nazar bilan tahlil qila olish ko‘nikmalarining shakllangan-
ligiga asoslanadi. Tanqidiy o‘qish filolog talabalarning adabiyots
-
hunoslik va matnshunoslik darslaridaga amaliy faoliyati hisobla-
nadi);
o 
lug‘at bilan o‘qish 
(begona tilda yaratilgan matnlarni 
lug‘atlar yordamida o‘qish);
o 
filologik o‘qish 
(filologik yo‘nalishdagi oliy o‘quv yurt
-
lari talabalarining filologik yo‘nalishdagi bilimlarni o‘zlashtirish 
maqsadida amalga oshiriladigan o‘qishlari);
o 
ekstensiv o‘qish
(ta’limiy o‘qishning bir turi bo‘lib (lotincha 
e
xtensivus
– kengaytirilgan, yoyilgan ma’nolarini anglatadi), 
ma’lum yo‘nalishdagi hajman katta matnlarni umumiy mazmunini 
ilg‘ab olish maqsadida amalga oshiriladi. O‘qirmanning diqqati 
matnning shakliga emas, mazmuniga qaratiladi, ya’ni sintez 
analizdan ustuvorlik qiladi. Ekstensiv o‘qishda mazmunning 

---

343
mohiyatiga chuqur kirib uni o‘zlashtirib olish emas, balki uni 
umumiy tarzda ilg‘ab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o‘qish 
turi ham o‘quvchilarning mustaqil o‘qishlari va sinfda o‘qituvchi 
bilan birgalikda muhokama qilish uchun tavsiya etiladi. Shu 
maqsad asosida o‘qilgan asarning muhokamasi, u bilan bog‘liq 
yozma ishlar uyushtiriladi va bir qator turlari mavjud
148
.
Bundan tashqari, ta’lim amaliyotida, o‘qitish tizimining qaysi 
bosqichida bo‘lishidan qat’i nazar o‘qish jarayoniga u yoki bu da
-
rajada daxldor bo‘lgan darsdan tashqari ishlar ham mavjud:
– ayrim yozuvchi va shoirlar, olimlar bilan uchrashuvlarga 
bag‘ishlangan adabiy kechalar, bayram tadbirlari va hk.lardir. 
Bunday tadbirlar: ommaviy tartibdagi ishlar: kitoblar ko‘rgazmasi; 
san’at asarlari ko‘rgazmasi, fotolavhalar, til bayramlari, til oyligi 
va h.k; 
– ommaviy tanlovlar: ifodali o‘qish, viktorinalar (topqirlar 
bahsi), chaynvord, boshqotirmalar ko‘rgazmasi. 
– ommaviy tadbirlar: karnaval, festival, forum, xalq sayillari, 
ommaviy sayohatlar, madaniy yurishlar, ziyoratlar, hasharlar, xalq 
o‘yinlari. 
– guruhiy tadbirlar: to‘garaklar, klublar, folklorchilar jami
-
yati, jurnalistlar jamiyati, tarjimonlar to‘garagi, o‘lkashunoslar
uyushmasi. Yakka tartibdagi tadbirlar: fan olimpiadalari, tanlovlar, 
musobaqalar, sust o‘zlashtiradigan o‘quvchilar bilan ishlash
149
va 
hk. 
Bularga qo‘shimcha ravishda devoriy gazetalar chop etish, 
ertaklar olamiga sayohat, badiiy asarlarni sahnalashtirish, og‘zaki 
jurnal, intermediya, latifachilik, filmlar muhokamasi, «O‘yla, izla, 
top» o‘yinlari
150
ham o‘quvchilarning kitob o‘qishlariga ma’lum 
darajada turtki beradigan tadbirlardir. 
O‘quvchilarga darsdan tashqari o‘qish uchun tavsiya etiladi
-
gan asarlarning hajmi haqida adabiyot o‘qitish metodikasida turli-
148
Азимов Э. Г., Щукин А. Н. Новый словарь методических терминов и по
-
нятий (теория и практика обучения языкам). – Москва: «ИКАР», 2009. – С. 345 
– 347.
149
Muhammadjonova G. Darsdan tashqari mashg‘ulotlarda rusiyzabon 
o‘quvchilarning o‘zbekcha nutqini o‘stirish metodikasi (5 – 9-sinflar misolida). Ped.
fan.nom.diss. avtoref. – T.: 2003. 20 – 24-b.
150
O‘sha asar, 22-b.

---

344
345
cha fikr
 
lar bor. L. A. Sheymanning tavsiyasiga ko‘ra, II – IV sin-
flarda 5 – 20 bet (II sinfda 5 – 10, III sinfda 10 – 15, IV sinfda 15 
– 20); V – VII sinflarda 20 – 70 bet (V sinfda 20 – 30, VI sinfda 30 
– 45, VII sinfda 45 – 70); VIII – X sinflarda 70 – 150 (VIII sinfda 
70 – 90, IX sinfda 90 
– 120)
151
. Muallifning e’tirof etishicha, bular 
me’yoriy ko‘rsatkichlar emas, balki chamalardir. Umuman, uyda 
kamida bir soat mobaynida biror kitobni o‘qish inson ma’naviy ka-
molotida muhim ahamiyat kasb etadi. Uzluksizlik har kuni o‘qish 
orqali ta’minlanadi. Shu
 
ningdek, masalaning boshqa qirrasi ham 
bor: hajmi kattaroq parchalarning dastlabkisida so‘z o‘rganishga 
e’tibor ko‘proq qaratilsa, ke
 
yingilarida takror ishlatilish xususi-
yatiga ko‘ra avvalgi leksika jadal o‘zlashadi, notanish so‘zlar esa 
kamayib boradi. Natijada asta-sekin matnlar ham hajman kattala-
shadi. Albatta, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari talabalari 
mutolaa qiladigan o‘quv fanlari ko‘p. Biz
 
ningcha, haftada 2 – 3 
kun bir soatdan o‘qish bilan shug‘ullanilsa, shuning o‘zi kifoya 
qiladi. Bunda dastlab asarni o‘qib, lug‘atdan foydalanib mazmunini 
tushunishga erishish bilan bog‘liq ishlar bajariladi. So‘ngra savol 
va topshiriqlar ustida ish olib boriladi. «