O‘q otish va uni o‘qitish metodikasi fanidan ma’ruzalar matni Buxoro – 2020-yil. Annotatsiya ushbu dastur 5111500 «Chaqiriqqacha harbiy ta’lim»

Xa’kamlar kollegiyasi, tarkibi va umumiy majburiyatlari.
Otish musobakalarini o’tkazish uchun xa’kamlar kollegiyasi yaratiladi.
Uning soni o’tkaziladigan musobaqalar masshtabi va katnashchilar soniga bog’lik.
Xa’kamlar kollegiyasi tarkibi:
-bosh xa’kam va o’rinbosarlari, xa’kam va o’rinbosarlari, bosh kotib va kotiblar, o’t ochish va nishon liniyalari katta va sektor xa’kamlari, otish natijalarini aniklash bo’yicha xa’kamlar va xay’at xa’kamlari, (H~) rol bo’yicha xa’kam, katta axborot beruvchi xa’kam va axborot beruvchi xa’kamlar;
-shifokor, musobaka komendanti.
Xa’kamlar kollegiyasi a’zolaridan otuvchilarga yukori sport natijalariga erishishni ta’minlovchi mashklarni bajarishning teng sharoitlarni yaratish talab qilinadi.
U xa’kamlar musobakalarda uchrab turadigan munozarali masalalarni xal etishda xakdoniylik va odil bo’lishlari, o’z vazifalarini bajarishda va butun xa’kamlar kollegiyasi ishini ta’minlashda o’z majburiyatlarini bajarishga xalol munosabatda bulishlari kerak.
Musobaqalardagi xa’kamga bir vaktda otuvchi sifatida chikish, trener yoki jamoa vakili bo’lish, shuningdek, otuvchiga yordam berish yoki mashklarni bajarishda kandaydir maslaxatlar berish man etiladi. Bu koidalarning talabi ko’p xolda xa’kamlar . bilan buziladi va bunday xa’kamlarni ishdan chetlatishga tugri keladi.
Xa’kamlar katnashchilar tomonidan musobaqalar koidalarining, ayniksa xavfsizlik qoidalarining buzilishi xollarining oldini olishga yoki yul ko’ymaslikka majbur.
O’t ochish rubejida O’t ochish liniyasi katta xa’kami o’t ochish liniyasi va nishonlar liniyasida musobaqalarni o’tkazish buyicha ishni yo’lga kuyadi.
Mashklarni bajarishdan bir kun oldin u tir jixozlanganligini tekshirish va o’t ochish tayyorgarligiga, mazkur mashqni bajarishga kerakli bo’ladigan inventarga komendantga talabnoma berishi kerak.
O’t ochish liniyasi va nishonlar liniyasi va nishonlar liniyasi sektor xa’kamlari bilan birga otish masofasini tekshiradi va dalolatnoma tuzadi, sekretariatda xa’kamlik xujjati va kantselyariya anjomlarining tayyorligini tekshiradi.
Mashklarni bajarishdan olden qurol sinovi koidalar bilan ko’zda tutiladi. Amaliyotda kurol sinovii uchun otish fakat nishonlar tomon amalga oshiriladi, buning uchun sekretariat maxsus nishonlarni tayyorlaydi.
Mashklarni bajarishdan 6 dakika olden blindajda qurolni sinash uchun nishonlar ko’tariladi va komanda beriladi:
«Dikkat, kurol sinovii, 1 dakika, o’qla, o’t och!». Blindajsiz tirda otishda kurol sinovii uchun nishonlar oldindan ilinib kuyiladi.
Sinovlar buyicha otishdan avval sinov pistoletlar avtomatikasini (nishonlarsiz) sinash uchun joylarda amalga oshiriladi, bu joylarga albatta navbatchi xa’kam ajratilishi kerak.
«Yuguruvchi kiyik» va «Yuguruvchi to’ngiz» tirida sinov o’q qabul qiluvchi xalda amalga oshiriladi.
Sinov tugagach, «To’xtatilsin», «O’qsizlantir», «Mashklarni bajarishga tayyorlan», komandalari beriladi.
O’t ochishdan 1 dakika oldin o’t ochish liniyasi katta xa’kami sinov nishonlarini ko’tarish xakida blindajga ko’rsatma beradi. Taxminan mashg’larni bajarishgacha 30 - 40 soniya ichida uning bajarilishi shartlarini e’lon qiladi. Mashqqa tayyorlanish vakti tugagach, «Ushla» va 2 - 3 soniyadan keyin «O’t och» komandalari beriladi. SHu komandadan so’ng o’t ochish liniyasi katta xa’kami birinchi smena boshlanishi vaktini «O’t ochish liniyasidan ma’lumotnomaga» kiritadi. Mashqni bajarishda birinchi smena yakunlanishi, keyingi smenalar boshlanishi va yakunlanishi yoki nizomlar vaktini kiritadi, to’xtalishlar, zaruriy tanaffuslar xakida belgilar xamda mashq bajarishda o’z tanbexlarini beradi. Mashq bajarilishi vaktining yoki otishmaning tugashi bilanoq «To’xtatilsin», «O’qsizlantir» komandalarini beradi.
Tirda blindajsiz mashklarni bajarishda va sinov otishlar va xar bir sinov seriyasi uchun boshlangan aloxida vaktga ega bulgar mashklarda mashkni bajarishdan ilgari «Tayyorlan», xar bir seriyadan ilgari «O’qla», «O’t och», xar bir seriyadan keyin «To’xtatilsin», «O’qsizlantir» komandalari beriladi. Sekin otishdagi vakt katta xa’kam va ikkita sektor xa’kamlari soati buyicha belgilanadi.
Mashq tugashi bilan o’t ochish liniyasi katta xa’kami o’t ochish liniyasidan sekretariatga ma’lumotnoma, namoyish kartochkalari, o’t ochish liniyasi va nishonlar liniyasi xa’kamlari ishi xakida ma’lumotnomalar va ishlovchi nazoratchi va kursatuvchilar ruyxatini topshiradi.
O’t ochish liniyasi xa’kamlari (4 - 6 ta kalkonga bitta xa’kam) mashqqa otuvchilarni tayyorlash vaktida nazoratchilarga namoyish kartochkalari, rakamli shtampiklar, kalam va shtempelь yostikchalarni tarkatadilar.
Otuvchilarning mashq bajarishga tayyorgarligi xakida katta xa’kamga xisob bergach, sektor xa’kami katta xa’kam komandalarini kaytaradi, otish paytida uz sektori otuvchilari bilan musobakalar koidalari va xavfsizlik choralar iga rioya kilinishini kuzatadi; nishon liniyasi xa’kamlarigi otuvchilar bilan juda sekin yoki tez nishonlarni almashtirishga e’tirozlar bildirishi xollarida kursatmalar beradi, signalizatsiya yukligida esa nishonlar liniyasiga nishonlarni almashtirish xakida komandalar beradi; otishdagi tuxtalishlarning (birovning nishoniga otish, signalizatsiyaning ishlamay kolishi va boshkalar) yuzaga kelishi xollarida kerakli chora va karorlar kabul kiladi;
nazoratchilar ishini va nazorat kartochkalari-
ning tugri tuldirilishini kuzatadi.
O’t ochish liniyasi sektor xa’kamiga otuvchiga tanbexlar yoki ogoxlantirishlar berishga va bu xakda katga xa’kamga xisob berishga xukuk berilgan, agar ular otish koidalari va xavfsizlik choralarigi rioya kilmasalar smena tugashi bilan sektor xa’kami namoyish kartochkalarini yigib oladi, otuvchilar va nazoratchilar imzolari borligini tekshiradi va katta xa’kamga topshiradi.
Nishonlar liniyasidagi xa’kamlar nishonlar liniyasidagi katta xa’kami o’t ochish liniyasi katta xa’kamiga buysunadi.
U sektor xa’kamlari, kursatuvchilar ishiga, nishonlarning butligiga javob beradi.
Mashklarni bajarishdan bir kun oldin nishonlar liniyasi katta xa’kami jixoz va inventarь tayyorligi, nishon moslamalari texnik xolati, mustaxkamlanish ishonchliligini tekshirish kamchilik-
larning aniklanishida ularni bartaraf qilishi kerak.
Mashkni bajarish kunida boshlanishiga 30 - 40 daqiqa kolganda u sekretariatdan nishonlarni, xa’kamlik xujjatlarini va kantselyariya anjomlarini, komendantdan esa kerakli inventarna (kursatkich, yelim va xokazo) oladi.
Sektor xa’kamlari va kursatuvchilari bilan mashk bajarish koidalari buyicha kiskacha instruktaj utkazadi. Xar vaqt nishonning bir xillik darajada gorizontal va vertikal zinada kutarilishga e’tibor beradi. Buning uchun oldindan rolga kutarilish darajasi va nishonlarni maxkamlash joylariga belgilar kuyish kerak.
Katta xa’kam xa’kamlar va kursatuvchilarni ishchi joylariga qo’shyadi. Sektor xa’kamlariga nishon va yopishtiriladigan gogozlarni tarkatadi. SHaxsan uzi nishonlar liniyasida xech kim yukligini tekshiradi, shundan sung kizil bayrokchani kutaradi va telefon orkali ut ochish liniyasi karta xa’kamiga nishonlar liniyasining tayyorligi xakida xisob beradi, Mashklarni bajarish vaktida sektor xa’kamlari va kursatuvchilar ishi tugriligini tekshiradi;
otishda tuxtalishning yuzaga kelishi xollarida kerakli choralarni kabul kiladi;
ut ochish liniyasi kursatmalariga kura natijalarni aniklashda ko’r bilan xisobga olinadigan otuvchilar nishoniga (kuyilgan shtraflar, kaytadan otishlar) kerakli takliflarni kiritadi.
Mashkning tugashi bilan ut ochish liniyasi kagga xa’kamiga xa’kamlar ishi ma’lumotnomalarini va kaysi kalkonda ishlaganligini kursatgan xolda kursatuvchilar ruyxatlarini topshiradi.
Musobakalar natijalari shaxsiy va komanda natijalari musobakalarda urilgan ochkolar mikdori bilan aniklanadi.
Ba’zi bir mashklarda natijalar tengligida tekkizishlar soni (siluetga otish, siluetlarga otish) bilan aniklanadi. Xar bir teshikning kiymati va otuvchi umumiy natijasi ko’p xa’kamlari bilan aniklanadi.
Teshiklar kiymatini tekshirishdan ilgari kimgadir ularga kulini tekkizishga va nima bilandir (kalam, chizgich yoki boshka narsalar) tugrilab kuyish man etiladi. Xay’at ishlaydigan joyda fanfar ko’p xa’kamlari bulishi kerak. Otish natijalarini xisoblashda musobaka koidalariga binoan KORga fakat bosh xa’kam, urinbosarlari, bosh kotib va axborot beruvchi xa’kamni ya’ni bevosita KOP bilan boglik bulgan shaxslarni kiritishga ruxsat berilgan. KOP xa’kamlari urtasidagi majburiyatlar bajariladigan mashklarga kura taksimlanadi, yorik musobakalar uchun kuriladigan variant asosiy ish printsiplari va ketma- ketligidan foydalangan xolda kam sonli xa’kamlar uchun xam kullanilishi mumkin. Xar bir nishonni tekshirishda koidalar buzilishiga tegishli nishonlari liniyasi (ut ochish liniyasi) xa’kamlarining turli tanbexlariga e’tibor beri shva ochkolar mikdorini xisoblashda shtraf ochkolarini xisoblab chikish kerak. Xa’kamlarning keyingi juftligi seriya ochkolari mikdorini
kerakli kalьson rakami otish natijalari kartochkasiga kiritiladi. SHu joy xa’kamlari axborot beruvchiga ma’lumot jadvaligi kiritish uchun seriyalar buyicha natijalarni kuchirib olishga (yoki xa’kamlardan biri aytib turganida yozib olishga) imkoniyat berishi kerak. Oxirgi ser iyani kiritib bulgach, otuvchining umumiy natijasi xisoblanadi, xa’kam imzosi bilan tasdiklanadi va kartochko KOP karga xa’kamiga beriladi. Katta xa’kam ochkolar umumiy mikdorini xisobi tugriligini tekshiradi va kartochkani imzolaydi. Kartochkalarni kurib chikishga kura KOP katta xa’kami ularni umumiy natijalar buyicha tanlaydi, Barcha katnashchilar natijalari xisobidan keyin otuvchilar bilan egallangan joylarni aniklaydilar va kartochkaga yozib kuyadilar, SHundan sung natijalarni va axborot beruvchi bilan aniklangan joylarni tekshiradilar va sekretariatga kartochkani tanishtiradilar. Bir vaktda KOP xa’kamlari ishi xakida ma’lumotnomani va sekretariatda olingan inventarni topshiradilar. Komanda joylarini sekretariat aniklaydi. Xuddi shunday printsipga kura ketma — ketlikda, lekin kam sonli xa’kamlarni xisobga olib, ularning majburiyatlarini birlashtirib aniklaydi. 25 metr masofadagi tirda tezlikka oid mashklarni siluetlar buyicha otishda bajarishda xa’kamlar ishi boshkacha printsipga kura yaratiladi — 3 kishilik brigadalar xosil kilinib, unda nishonlar liniyasi va KOP, blindajsiz tirlarda esa ut ochish liniyasi xa’kamlari ishlari birlashtiriladi. Xa’kamlarning xar bir brigadasi kupincha ikkita kurilmada ishlaydi. Xa’kamlar brigadasi ishini blindajli va blindajsiz . tirlar sharoitida kurib chikamiz.
Kursatuvchi sektor xa’kamidan nishonlarni olib, ularni uz Kald~oni rakamiga tugri kelishini tekshirishga, birinchi rakamdan boshlab, xisob tartibida kutarish uchun tayyorlashga majbur, Sinov nishonlari aloxida kuyiladi. Kur olni sinash uchun nishonni darxol kalkonda maxkamlash va sektor xa’kami komandasiga kura kutarish kerak, bu nishon xam xa’kam komandas iga kura tushiriladi. Sung galkonda sinov nishoni mustaxkamlanadi va sektor xa’kami komandasi buyicha kutariladi. Keyinch alik ut ochish liniyasidan signalni olish bilan darxol, signal yukligida nishonda teshiklarni xosil bulishi bilan 3 — 4 soniyadan keyin tekkizish yutuklari, 300 metrda esa bundan tashkari teshiklar joylashuvi xam kursatiladi. SHundan sung nishon tushiriladi, teshiklar yutugi yozib kuyiladi, ular berkitiladi va nishon yana kutariladi. Xar bir teshik bir marta kursatiladi. Agar kursatuvchi 300 metrda xato kilsa, unda u kursatishni tuxtatadi, kursatkich diskini blindajga olib kuyadi va 1 — 2 soniyadan keyin yutuklarni va teshiklar joylashuvini tugri kursatishga utadi. 3aruriyat bulganda nishonni otishgacha (yopishtirilgan moslama chikib ketishi, ipning bushashib ketishi) kur satishning tuxtatilishini kurs atuvchi xarakatni kur satkich diski bilan amalga oshirish, sung diskning ok tomoni bilan nishon kora aylanasining buyi kismini berkitish, (otuvchi amalga oshirmasligi uchun), va kursatkich bilan birga kalkonni tushirish lo zim. Bir vaktda ikkita teshikning paydo bulishida darxol sektor xa’kamini chakirish zarur.
Blindajsiz tirda nishonlar liniyasi xa’kamlari ishi uz xususiyatlariga ega, Kur satuvchilar yuk, fakat nishonlarni maxkamlash uchun xizmat kurs atuvchi tarkib (kam sonli katnashchilarda bu ishni xa’kamlar xam kilishi mumkin) bor. Xar bir otish joyiga oldindan nishonlarni maxkamlash uchun ikkita
kalьson tayyorlanishi kerak. Mashkni bajarishda teshiklar soni aniklanadi, kerakli belgilar kilinadi, sung esa nishon KORga topshirilishi uchun yetkaziladi va navbatdagi nishon maxkamlanadi.
Katnashchilar xa’kami Katnashchilar uchun katta xa’kamga kuyiladigan majburiyatlarga kura u xa’kamlar kollegiyasi va otuvchilar urtasida vositachi xisoblanadi. Musobakalar xakidagi nizom va kalendar jadvali bilan tanishib ch izgib, katnashchilar katta xa’kami mashk kilish otishmalarini rejalashtirishga kirishadi, mashk kilish jadvali va grafigini tuzadi. Otishmalarni mashk kilish jadvali uz ichiga komandalar urtasida oldindan kalkonlarni taks imlash yoki tirda bevosita taksimlash bilan tirlarda otishlarga ajratiladigan umumiy vaktni oladi.
Otishmalarni mashk kilish grafigi (jadvaldan fargli ravishda) albatta xar fir torga tuziladi va xar bir komanda uchun kalkonlarni taksimlash bilan otishlar (soat va dakikalarga kura) vakti jadvalini uz ichiga oladi.
Otishmalarni mashk kilish jadvalini (grafigini) tuzishda komandalarni bir xil sharoitlarga kuyish va ular mashk kiluvchi nomga egaligini nazarda tutish kerak, lekin ular moxiyatiga kura muljalga olish uchun otiladigan xiso blan adi va v akt fakat kurolni muljalga olishga beriladi, balki mashkni bajarishga ajratilgan vakt bilan otuvchining mashk kilishiga emas.
Otishmalarni mashk, kilish jadvalida pistoletlar avtomatikasini (u yerga navbatchi xa’kamni kuyish bilan) sinash uchun joyni (tirni) kuzda tutish kerak.
Otishmalarni mashk kilish jadvali (grafigi) bosh koti b bilan kelishiladi, shundan sung komandalar vakillariga, musobaka kom yendantiga, sekr yetariatga berish uchun kupaytiriladi va tirlarda osilib kuyiladi.
Katnashchilar kagga xa’kami komendant bilan birgalikda otishmalarni mashk kilishga tir ni tay yorlaydi va navbatchi xa’kamlarni (bittadan torga) ajratish uchun sekretariatga talabnoma berib, (jadvalga) grafikka kura muljalga olish uchun otishmalarni utkazishni tashkil kiladi.
Katnashchilar katta xa’kami otishlarni boshlashdan ilgari yoki bir kun olden xavfsizlik choralariga rioya kilishga, otuvchilarning jixoz va inventarna avaylashiga, tirdagi tozalik va tartibga va katnashchilar bilan uz otish joylarining yigishgirilishiga e’tiborni karatib, navbatchi xa’kamlarga kursatma beradi.