Oo‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

12.6. Tamaki chiqindisi, fosfogips va go‘ng shaltog‘idan tayyorlangan 

noan’anaviy o‘g‘itning tuproq xossalari va o‘simlikka ta’siri 

 

Sam QXI olimlari tomonidan tamaki chiqindisi, fosfogips va go„ng shaltog„idan 

tayyorlangan  noan‟anaviy  o„g„itning  magniy  karbonatli  sho„rlanishga  uchragan 

sug„oriladigan o„tloqi tuproqlarning kimyoviy va agrokimyoviy xossalari, tuz rejimi, 

oziq  moddalar  balansi,  makkajo„xorining  oziqlanishi,  o„sishi,  rivojlanishi, 

hosildorligi  hamda  mahsulot  sifatiga  ta‟siri  o„rganilgan.  Olib  borilgan  tadqiqotlar 

natijasida  sanoat  chiqindilaridan  tayyorlangan  o„g„itlar  ta‟sirida  magniy  karbonatli 

sho„rlangan tuproqlar tuz rejimi, karbonatlar tarkibi va miqdori, kimyoviy va agrokimyoviy 

xossalarining o„zgarishi, mineral va organik o„g„itlar, jumladan, o„g„itlar tarkibidagi oziq 

moddalarning  o„zlashtirilish  koeffitsiyenti,  oziq  moddalarning  olib  chiqib  ketilishi  va 

balansi hamda bunday fonda o„simlik kimyoviy tarkibi, o„sishi, rivojlanishi, hosildorligi va 

mahsulot  sifatining  o„zgarish  qonuniyatlari  ilmiy  va  nazariy  jihatdan  isbotlab  berildi. 

Sanoat  chiqindilaridan  tayyorlangan  kompostlarning  magniy  karbonatli  sho„rlangan 

tuproqlarda og„ir metallar miqdoriga ta‟siri aniqlandi.  

Tadqiqot ishlarida foydalanilgan sanoat chiqindilaridan tayyorlangan noan‟anaviy 

o„g„it (kompost)  tarkibida  0,6-0,8%  N,  0,25-0,40%  R

2

0

5

,  0,63-1,0%  K

2

0  bor.  Tamaki 

chiqindisida  1,4-1,7%  azot,  0,4-0,6%  fosfor,  1,5-2,1%  kaliy  bor.  Fosfogips  1,4-1,8% 

fosfor saqlaydi.  

Sam  QXI  olimlarining  ta‟kidlashiga  ko„ra,  noan‟anaviy  o„g„it  qo„llash 

tuproqdagi  gumus  miqdorining  ortishiga  olib  keladi.  Nazorat  variantida  3  yil 

davomida  o„g„it  qo„llanmay  makkajo„xori  yetishtirish  hisobiga  gumus  haydov  va 

haydov osti qatlamlarida mos ravishda 0,05% yoki 0,88 t/ga va 0,02% yoki 0,58 t/ga 

kamaydi.  3  yil  davomida  go„ng  va  kompost  qo„llash  hisobiga  tuproq  tarkibidagi 

gumus miqdori sezilarli ortgan. 30 t/ga noan‟anaviy o„g„it qo„llanilgan variantda esa 

tuproqdagi gumusning zaxirasi haydov qatlamda 2,06 t/ga, haydov osti qatlamda esa 

1,16  t/ga  ortgan.  Bunda  30  t/ga  go„ng  va  30  t/ga  noan‟anaviy  o„g„it  qo„llanilgan 

variantlar  o„rtasida  farq  juda  kam  bo„lib,  statistik  jihatdan  ahamiyatsiz  ekanligi 

aniqlangan.  

Faqatgina  mineral  o„g„itlar  qo„llanilgan  variantda  tuproq  tarkibidagi  gumus 

miqdori dastlabki miqdoriga nisbatan haydov va haydov osti qatlamlarida mos ravishda 

0,07  va  0,03%  ga,  nazoratga  nisbatan  esa  tegishlicha  0,02  va  0,01%  ga  kamayishi 

kuzatilgan.  

Go„ng va noan‟anaviy o„g„itni mineral o„g„itlar fonida qo„llash tuproq  tarkibidagi 

gumus  miqdorining  sezilarli  ortishiga  olib  kelgan.  Noan‟anaviy  o„g„it  me‟yorini  30  t/ga 

dan 60 t/ga oshirish tajribada tuproq tarkibidagi gumus miqdorining eng yuqori bo„lishini 

ta‟minlagan. Tuproq tarkibidagi yalpi NPK miqdori ham organik va  mineral o„g„itlarni 

qo„llashga bog„liq ravishda o„zgarib borgan (17-jadval). 

Nazorat  jarayonida  2007-yil  kuzda  tuproqdagi  yalpi  NPK  miqdori  2004-yil 

kuzdagiga  nisbatan  kamayishi  kuzatiladi.  Go„ng  va  noan‟anaviy  o„g„it  qo„llanilishi 

natijasida  NPK  miqdori  sezilarli  oshgan.  Masalan,  nazoratda  2004-yil  tuproqdagi  yalpi 

NPK  miqdori  mos  ravishda  0,141;  0,187;  2,80%  bo„lgan  bo„lsa,  2007-yil  kuzda 

tegishlicha - 0,138; 0,183; 2,74 % ni tashkil etgan. 30 t/ga go„ng va 30 t/ga noan‟anaviy 

o„g„it qo„llanilgan variantlarda 2004-yil kuzida tuproqning haydov qatlamida yalpi NPK 

---

 

72 

 

miqdori mos ravishda 0,141; 0,186; 2,82 va 0,140; 0,188; 2,80% ni tashkil etgan bo„lsa, 

2007-yil  kuzda tegishlicha 0,143; 0,188; 2,84  va  0,144;  0,188;  2,83%  ga  teng  bo„lgan. 

Demak,  sanoat  chiqindilaridan  tayyorlangan  noan‟anaviy  o„g„it  tuproq  tarkibidagi 

gumus va yalpi NPK miqdoriga ijobiy ta‟sir qiladi. 

17-jadval