3
KIRISH
Keyingi yillarda butun dunyoda, shu jumladan, O„zbekistonda ham yer
resurslaridan jadal sur‟atda foydalanish natijasida tuproqda gumus va oziq
elementlari miqdorining kamayishi kuzatilib, ayrim elementlarning tuproqda
yetishmasligi sodir bo„lmoqda. Buning asosiy sababi tuproqlardan har yili hosil bilan
birga oziq elementlarining ham tashqariga ko„p chiqib ketib, kamroq qaytib kelishi,
ya‟ni chiqim va kirim balansining buzilishidir. Bunday holat tuproqlarning
antropogen ta„sirlarga qarshiligining kamayishi, eroziya jarayonlari kuchayishi, fizik-
kimyoviy xususiyatlari yomonlashib, agronomik qimmatli hisoblangan agregatlik
tarkibi buzilishiga olib keladi. Bir so„z bilan aytganda, tuproqlarning degradatsiyasi
sodir bo„ladi. Shuning uchun tuproq unumdorligini oshirishda, ularni organik modda
va oziq elementlar bilan boyitish va qishloq xo„jalik ekinlaridan yuqori hosil olish
uchun dehqonchilikda o„g„it qo„llash, almashlab ekish va boshqa bir qator agrotexnik
tadbirlarni keng joriy etish tavsiya etiladi.
Tuproqlarning xossalarini yaxshilash va unumdorligini oshirishda o„g„itlar
asosiy omil hisoblanadi. O„g„itlarni 2 guruhga bo„lish mumkin: an‟anaviy va
noan‟anaviy (1-rasm). An‟anaviy o„g„itlar – dehqonchilikda qo„llash an‟anaga
aylanib qolgan, sanoat miqyosida olinadigan va mahalliy sharoitda mavjud bo„lgan
o„g„itlardir. Bunday o„g„itlarga zavodlarda ishlab chiqariladigan mineral va
mikroo„g„itlar, chorva va parranda go„ngi, yashil o„g„itlar kiradi. Noan‟anaviy
o„g„itlar dehqonchilikda o„g„itlarning yangi turi bo„lib, ular turli chiqindi va
qoldiqlardan kompostlash yo„li bilan olinadi.
Mamlakatimiz qishloq xo„jaligida an‟anaviy o„g„itlarga bo„lgan talab yuqori
bo„lib, ayrim hollarda ularning yetishmasligi kuzatiladi. Masalan, O„zbekiston
sharoitida gumus balansini defitsitsiz holatda ushlab turish uchun har bir gektar
sug„oriladigan yerga har yili 17-18 tonna organik o„g„it qo„llanilishi kerak. Lekin
hozircha ushbu miqdordagi organik o„g„itlarni to„plash imkoniyati yo„q.
Statistik ma‟lumotlarga qaraganda, har yili qishloq xo„jaligini azotli o„g„itlarga
bo„lgan talabi 70-80%, fosforli o„g„itlarga bo„lgan talabi 30-40% qondirilmoqda.
Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, tuproqqa berish mumkin bo„ladigan organik
massa va oziq elementlarning qo„shimcha manbalarini topish kerak. Mana shunday
manbalarga sanoat va qishloq xo„jaligi ishlab chiqarishining chiqindilari, qishloq
xo„jalik mahsulotlarini qayta ishlash korxonalarining qoldiqlari, maishiy xizmat,
oziq-ovqat shahobchalari, xonadon chiqindilari, chuchuk suv loyqasi, kuzda to„kilgan
daraxt barglari bakterial preparatlar va h.k. kiradi. Bularning tarkibida ko„p
miqdorda, ayrimlarida 50% gacha organik moddalar, makro- va mikroelementlar,
fermentlar va o„simliklar o„sishi uchun zarur bo„lgan boshqa moddalar bo„ladi.
Noan‟anaviy o„g„itlashda qo„llaniladigan organik o„g„itlar tayyorlash uchun
O„zbekistonda yetarli miqdorda xom ashyo mavjud. Hozirgi paytda O„zbekistonda
har yili 30 mln. tonna shahar qattiq maishiy va sanoat chiqindilari, daraxt bargining
xazonlari to„planmoqda, suv havzalarining tagida 2 mlrd. tonnadan ortiq loyqa (il)
bor. Ushbu chiqindilarning ko„p qismi ochiq maydonlarda saqlanadi va yildan yilga
ular egallagan maydon ortib bormoqda. Bu esa atrof muhitning ifloslanish ehtimolini
yanada oshiradi. Shuning uchun ushbu chiqindilarni utilizatsiya qilish dolzarb masala
4
hisoblanadi. Bunda chiqindilardan kompostlash usuli bilan noan‟anaviy o„g„itlar
tayyorlash ularni utilizatsiya qilishning eng samarali usuli hisoblanib, u birdaniga
uchta muammoni hal qiladi. Birinchidan, organik o„g„it muammosi; ikkinchidan,
tuproqni oziq elementlar bilan boyitish va uchinchidan, atrof muhitning chiqindilar
bilan ifloslanishdan saqlash masalalari o„z yechimini topadi. Ushbu chiqindilarni
kompostlash yo„li bilan utilizatsiya qilish dehqonchilikda oziq moddalar balansini
tartibga solishda, chiqindilar tarkibidagi oziq elementlarning moddalar almashinish
zanjirida ishtirok etishida muhim o„rin tutadi.
Noan‟anaviy o„g„itlarning afzalligi shundaki, birinchidan, ular tekin xom ashyo
hisobiga olinadi; ikkinchidan, joyning o„zida tayyorlangani sababli transport
xarajatlari kam, uchinchidan, atrof muhit doimo toza holatda tutiladi, to„rtinchidan,
tarkibida an‟anaviy mineral o„g„itlarda yo„q oziq moddalar bo„lgani uchun tuproq
xossalarini yaxshilab, qishloq xo„jalik ekinlari hosildorligini oshiradi. Ular o„z
tarkibida o„simlik oziqlanishi uchun zarur bo„lgan makro va mikroelementlarni
saqlaydi (1-jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: 
