Ona tili va bolalar adabiyoti

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Mavzu: Bolalar xalq og’zaki ijodining janr xususiyatlari 

REJA:

 

1.

 

Fol’klor tushunchasining mohiyati. 

2.

 

O`ziga xos xususiyatlari: kollektivlik, og`zakilik, varinatlilik, 

anonimlik, an’anaviylik. 

3.

 

Fol’klor xalq tarixining badiiy in’ikosi sifatida 

4.

 

Fol’klorshunoslik fanining mohiyati, rivoji. 

Xalq og`zaki 

ijodi janrlari

 

Har  bir  fan,  sohaning  muhim  nazariy  masalalari  bo`ladi.  Badiiy 

adabiyotni o`rganuvchi fan adabiyotshunoslik deb  ataladi. Xalq og`zaki 

poetik 

ijodini 

o`rganish 

sohasini 

folklorshunoslik 

deymiz. 

Folklorshunoslik adabiyotshunoslik tarkibidagi mustaqil fan hisoblansa-

da,  o`rganish  obyekti  badiiy  adabiyot  bo`lgani  sabab  bir  qator  umumiy 

va  mushtarak  jihatlari  bor.  Xususan,  janrlar  masalasi  adabiyotshunoslik 

uchun  ham,  folklorshunoslik  uchun  ham  muhim  hisoblanadi.  Faqat 

adabiyotshunoslikda  yozma  adabiyot  vakillari  qalamiga  mansub  g`azal, 

ruboiy,  doston,  noma  kabi  (mumtoz  adabiyot);  she`r,  hikoya,  roman, 

drama  kabilar  (zamonaviy  adabiyot)  ning  janr  xususiyalari  o`rganiladi. 

Folklorshunoslikda esa xalq og`zaki adabiyotidagi maqol, qo`shiq, ertak, 

doston  kabi  janrlarning  o`ziga  xoslik  tomonlari  tadqiq  etiladi.  Ammo 

qaysi  shaklda  yaratilgan  adabiyot  ekanidan  qat`i  nazar  har  bir 

yo`nalishdagi 

yutuqlar 

va 

kashfiyotlar 

adabiyotshunoslik 

ilmi 

taraqqiyotiga  qo`shilgan  hissa  sifatida  baholanaveradi.  Avvalo,  badiiy 

asarlar  yaratilish  jinsi  yoki  turiga  ko`ra  uch  xil  bo`lishini  esga  olaylik. 

Jahon  adabiyotida  uchta  jinsning  mavjudligi  (epos,  lirika,  drama)  qayd 

etilgan,  tan  olingan.  Janr  deganda,  ana  shu  uchta  jinsdagi  asarlar 

tarkibini  tashkil  qiluvchi  kichik  turlar  tushuniladi.  Masalan,  yozma 

adabiyotda  epik  asarlar  turini  roman,  qissa,  hikoya  janrlari,  og`zaki 

adabiyotda  ertak,  doston,  latifalar  tashkil  etadi.  Ya`ni  jins  nomi 

---

saqlanishi, tarkibi esa asar yaratilish usuliga ko`ra (og`zaki yoki yozma) 

boshqa-boshqa janrlardan iborat bo`lishi mumkin. 

Epos – yunoncha “epos” – rivoya, hikoya, qo`shiq so`zidan iborat 

bo`lib,  badiiy  adabiyotda  voqea,  hodisani  bayon  qilish,  hayotiy 

lavhaning  tafsilotlarini  ifodalash  ma`nosini  anglatadi.  Ta`rifdagi 

“qo`shiq”  so`ziga  ajablanish  kerak  emas,  chunki  qadimgi  yunonlar 

nazarda tutgan qo`shiqlar so`zning hozirgi paytda tushunilishidan farqli 

ravishda  voqea-hodisani  bayon  qilish  xususiyatiga  ega  edi.  Badiiy 

adabiyotdagi  epik  jinsda  biron  voqea  badiiy  so`z  vositasida  hikoya 

qilinadi. Xalq og`zaki ijodida bunday jinsga mansub janrlar afsona, naql, 

rivoyat, ertak, doston, ayrim termalar, latifa, loflardan iboratdir. Mazkur 

nazariy  masalani  ilmiy  asosda  o`rgangan  olim  Bahodir  Sarimsoqov 

avval  qayd  etilgan  uch  jins  qatoriga  to`rtinchisini  ham  qo`shgan  va 

“maxsus  tur”  deb  atagan.  Bu  tur  tarkibini:  “oddiy  o`tirish  olqishlari, 

qarg`ish,  so`kish,  maqol,  matal,  topishmoq  va  boshqa  xildagi  yumuq 

iboralar”,  -  deb  belgilagan.  Haqiqatan  ham,  qayd  etilgan  janrlarda  bir 

tomondan  muayyan  vaziyat,  voqea-hodisa  haqida  tasavvur  hosil  qilish 

uchun  aniq  ma`lumot,  axborot  mavjud  bo`lishiga  qarmay,  aytilgan 

matnning hajm jihatdan o`ta ixchamligi alohida ko`zga tashlanadi.  

Taniqli  folklorshunos  olimlardan  V.M.Jirmunskiy  va  H.T.Zarifov 

o`zbek  xalq  og`zaki  ijodidagi  dostonlarni  “Qahramonlik  eposi”  deb 

ataganlar.  1947-  yilda  Moskvada  e`lon  qilingan  katta  hajmdagi  kitobni 

“O`zbek  xalq  qahramonlik  eposi”  deb  ataganlar  va  unda  “Alpomish”, 

Go`ro`g`li turkumiga oid dostonlar, “Kuntug`mish” kabi ishqiy-romanik 

dostonlar tahlil etilgan.        

Lirika  –  lira  deb  atalgan  qadimgi  yunon  musiqa  asbobining 

nomidan  olingan  bo`lib,  badiiy  adabiyotda  inson  his-tuyg`usini,  ichki 

kechinmalarini  ifodalovchi  asarlar  nazarda  tutiladi.  Ma`lumki,  hayotda 

turli  voqea-hodisalar  ro`y  beradi.  Lirik  asarlarda  ana  shu  turmush 

lahzalari ta`sirida shaxs qalbida paydo bo`lgan kechinmalar ifodalanadi. 

Ana  shu  xususiyati  bilan  lirika  eposdan  farqlanadi.  Chunki  bunday 

asarlarda  bosh  maqsad  sodir  bo`lgan  hayotiy  voqeani  emas,  balki  ana 

shu  voqeaga  nisbatan  ichki  munosabat  tarzida  ifodalanuvchi  ruhiy 

taassurotlarning  namoyon  bo`lishini  izohlaydi.  Shuning  uchun  lirik 

asarlarda aks etgan voqea bayonini aynan emas, nisbiy tushunish lozim. 

Masalan, “Alpomish”  dostoni “Burungi  o`tgan  zamonda,  o`n  olti  urug` 

Qo`ng`irot  elida  Dobonbiy  degan  o`tdi.  Dobonbiydan  Alpinbiy  degan 

---

o`g`il farzand paydo bo`ldi. Alpinbiydan tag`in ikki o`g`il paydo bo`ldi: 

kattakonining  otini  Boybo`ri  qo`ydi.  Kichkinasining  otini  Boysari 

qo`ydi”, - deb boshlanadi. O`z-o`zidan ma`lumki, Fozil Yo`ldosh o`g`li 

dostonni  tinglovchiga  aytilajak  asardagi  voqealar  qanday  boshlangani 

yuzasidan  ma`lumot  bermoqchi.  Matnda  baxshi  Qo`ng`irot,  Dobonbiy, 

Alpinbiylar 

bilan 

tinglovchini 

tanishtirmoqda. 

Aslini 

olganda

, 

dostonning to`liq mazmuni ana shunday xabarlar tizimidan iborat. Endi 

lirik qo`shiqdan bir namuna keltiraylik: 

“Tolga chiqib tol bo`ldim, 

Tusholmay behol bo`ldim. 

O`z tengimning ichida 

Muncha betole bo`ldim”.

4

     

Qo`shiq aytayotgan qizmi, yigitmi tolga chiqqani, tushgani haqida 

xabar  berayotgandek  tuyiladi.  Vaholanki,  uning  maqsadi  bizga  qilgan 

harakatini  aytish  emas.  Balki  o`z  tengini  topa  olmay  qalban  iztirob 

chekayotganini  izhor  qilishdir.  Tol  esa  shunchaki  bir  vosita,  xolos. 

Odatda,  qo`shiqlarning  dastlabki  misralari,  ko`pincha,  tinglovchini 

chalg`itish yoki nimanidir ifodalash maqsadida to`qiladi. Asosiy maqsad 

oxirgi  misrada,  ba`zan  3-4-misralarda  ifodalanadi.Inson  qaysi  vosita 

bilan  bo`lmasin,  o`zining  his-tug`usini,  ichki  kechinmalarini,  ruhiy 

holatini  izhor  qilar  ekan,  lirik  asar  namunasi  vujudga  keladi.  Shuning 

uchun  ham  ayrim  iqtidorsiz  shaxslarning  ma`nosiz  qofiyalar 

yig`indisidan  iborat  she`riy  asarlarini  lirika  namunasi  deb  bo`lmaydi. 

Haqiqiy  ma`nodagi  lirik  asar  insonni  loqayd  qoldirmaydi,  unga 

ma`naviy huzur bag`ishlaydi, estetik rohat beradi. 

Xalq  og`zaki  ijodidagi  har  bir  lirik  qo`shiq  qachonlardir  dil 

so`zlarini  aytish  bilan  ruhiy  olamidagi  o`zgarishlarni  bildirmoqchi 

bo`lgan yigit-qizlarning qalb daftaridagi muhrlangan misralardan iborat. 

Hatto  bolalar  folkloriga  mansub  allalarni  olasizmi,  “Boychechak”, 

“Oftob chiqdi olamga” qo`shiqlarini olasizmi, lirik asarlar talabiga javob 

berishi shart deb hisoblash kerak. 

Xullas, lirik qo`shiqlar asrlar davomida xalq og`zaki ijodidagi qalb 

izhorini  ifodalovchi  asosiy  janr  sifatida  yashab  kelgan  so`z 

durdonalaridir. 

---

Drama.  Yunoncha  “drama”  so`zidan  olingan  bo`lib,  harakat, 

tanglik,  mushkullik  ma`nolarini  bildiradi.  Badiiy  adabiyotda  “drama” 

so`zidagi harakat ma`nosi asos qilib olingan va muayyan voqea-hodisani 

sahnada harakat orqali ifodalash tushunchasi nazarda tutiladi. Shubhasiz, 

mazkur  harakat  orqali  so`z  vositasining  yetakchiligini  inkor  qilish 

mumkin  emas.  Dramatik  asarlarda  vaqt,  makon  cheklangan  bo`ladi. 

Voqeaning mohiyati drama ishtirokchilarining nutqlari bilan ochiladi. 

Xalq  og`zaki  ijodida  dramatik  janrlarni,  Bahodir  Sarimsoqov 

fikricha,  og`zaki  drama,  kulki  –  hikoya,  qo`g`irchoqbozlik,  askiya 

janrlari tashkil etadi. Bu asarlarni ijro qiluvchilar faqat og`zaki nutqlari 

bilangina  emas,  tovush  tovlanishi  –  intonatsiya,  yuz,  ko`z,  bosh,  qo`l 

harakatlarini  ishga  solib  ham  obraz  yaratadilar.  Oqibatda,  tomoshabin 

tinglovchilarni  o`ziga  jalb  qiladigan  teatrlashgan  tomosha  ko`rinishi 

vujudga  keladi.  Misol  uchun  Yo`ldosh  A`zamov  rejissyorlik  qilgan 

“O`tkan  kunlar”  badiiy  filmidagi  Xudoyorxon  va  Musulmonqul 

qiyofalari  bilan  o`ynalgan  qo`g`irchoqbozlikni  eslashingiz  mumkin. 

Xalq  dramasi  haqida  yaxshiroq  tushunchaga  ega  bo`lishni  istasangiz, 

Abdulla  Qodiriyning  “Mehrobdan  chayon”  romanidagi  “Xon  ko`ngil 

ochmoqchi”  va  “Qiziqlar”   bobini  o`qib  chiqishingizni  maslahat 

beramiz.   

Xalq  dramasi  qatnashchilari  asar  mazmunini  o`zlari  o`ylab 

topadilar.  Tomoshaga  yig`ilgan  odamlar  o`rtasida  qallob  qozi, 

jinoyatchi, 

jabrlanuvchi

,  sho`rpeshona  ona  yoki  xotin,  baxtsiz  ota, 

landovur farzand kabi rollarni bajaradilar. Uzoq o`tmishdan tortib o`tgan 

asrning  o`rtalarigacha  bozorlarda,  guzarlarda  qiziqchilarning  sahna 

ko`rinishlarini uyushtirishlari oddiy odat edi. 

Askiya  esa  maxsus  so`z  o`yini  musobaqasi  tarzida  to`ylarda, 

sayillarda,  yig`inlarda  o`tkazilgan.  Askiyabozlar  ikki,  ba`zan  uch-to`rt 

guruhga  bo`linib  tanlangan  mavzu  doirasida  so`z  asos  bo`lgan 

bellashuvlarda  kuch  sinashganlar.  Bunday  anjumanlarda  askiya 

ishtirokchilarining turgan joylari o`z-o`zidan sahnaga aylanib qolar edi. 

Tinglovchilar  esa  askiya  jozibasiga  mast  bo`lib,  qayerda  o`tirganlarini 

ham  bilmay  qolar  edilar.  Shuning  uchun  yuqorida  qayd  etilgan  janrlar 

dramatik tur tarkibini tashkil etgan. 

Shunday  qilib,  xalq  og`zaki  ijodidagi  asarlarning  jins  va  turlari, 

ulardagi janrlar tarkibi haqida umumiy fikrga ega bo`ldik. Endi mazkur 

---

janrlarning  o`zaro  munosabati  yuzasidan  eng  muhim  tushunchalar 

haqida  to`xtab  o`tamiz.  Avvalroq  qayd  etganimizdek,  badiiy  adabiyot 

yaratilish  usuliga  ko`ra  og`zaki  va  yozma  ijoddan  iborat.  Og`zaki  ijod 

yozuv  madaniyati  shakllanishidan  ancha  oldin  vujudga  kelgan.  Ammo 

og`zaki  ijodning  o`zi  paydo  bo`lishida  qadimgi  miflarning  o`rni  va 

ahamiyati 

beqiyosdir. 

Filologiya 

fanlari 

doktori, 

professor 

B.Sarimsoqovning  chuqur  ilmiy  tadqiqotida  mif  xalq  og`zaki  ijodi 

asosini  tashkil  etashi  aytiladi  .  Mif  badiiy  ijod  turiga  kirmaydi.  Chunki 

unda  badiiylik  darajasi  nihoyatda  past  bosqichda  namoyon  bo`ladi. 

Binobarin,  mif  xalq  og`zaki  ijodi  tarkibidan  o`rin  ololmaydi.  Lekin 

og`zaki  ijod  asarlarining  shakllanishida  diffuzion  jarayon  amalga 

oshgan.  Diffuziya  –  lotincha  “diffusion”  –  so`zidan  olingan  bo`lib, 

singish,  tarqalish  ma`nolarini  beradi.  Molekulalar,  atomlar,  ionlar  va 

kolloid  zarralarining  tartibsiz  issiqlik  harakati  natijasida  bir  moddaning 

ikkinchi  moddaga  o`z-o`zidan  o`tishi,  birining  ikkinchisiga  “singib 

ketishi”.  Qarangki,  aniq  fanlardagi  diffuzion  jarayon  mifdan  xalq 

og`zaki  ijodi  janrlarining  paydo  bo`lishida  bosh  omil  bo`lgan  ekan. 

Xususan,  B.Sarimsoqov  shunday  yozadi:  “Folkloristikada  diffuziya 

termini  biror  janr,  motiv  yoki  obrazning  ikkinchi  bir  janr,  motiv  yoki 

obrazga  kirib  borishi,  singishi  natijasida  ularning  tabiatida  sodir 

bo`ladigan  struktural,  semantik  hamda  funksional  o`zgarishlarga 

nisbatan  qo`llaniladi”  .  Soddaroq  qilib  aytganda,  mifdan  voqea  tasviri, 

yaxshilik va yovuzlik o`rtasidagi murosasiz kurash, obrazning dastlabki 

elementlari  tarkibida  asta-sekin  afsona;  afsona  tarkibida  ertak;  ertak 

rivoji natijasida doston janrlarining shakllanishi va alohida janr sifatida 

mustaqil  taraqqiy  etishini  og`zaki  ijoddagi  diffuziya  jarayoni  bilan 

izohlash  mumkin  bo`ladi.  Taniqli  folklorshunos  olimlar  V.Ya.Propp, 

Ye.M.Meletinskiy, Z.P.Sokolova xalq ertaklari bevosita mifdan vujudga 

kelganligini to`liq tasdiqlaganlar. 

Taxmin  qilish  mumkinki,  diffuziya  tizimi  asosida  xalq  og`zaki 

ijodidagi  yirik  hajmdagi  epik  asarlar  shakllangan.  Lirik  janr  qo`shiq, 

maqol,  matal,  topishmoq  va  boshqa  kichik  janrlar  og`zaki  ijodning 

badiiy  ijod  sifatida  shakllanishi  jarayonida  asta-sekinlik  bilan  paydo 

bo`lgan. Maqol va topishmoqlar janri yuzasidan ma`lumot berganimizda 

ertak va dostonlardan parcha keltirish bejiz emas. Bugungi kunda har bir 

asar  mustaqil  janr  namunasi  sifatiga  ega  bo`lsa  ham,  umuman,  og`zaki 

ijodimiz  asarlari  matni  bilan  tanishganimiz  sari  janrlar  o`rtasidagi 

aloqalar qanchalar uzviy ekaniga ishonch hosil qilib boramiz. 

---

Z.Husainova  maqol  va  topishmoq  o`rtasidagi  yaqinlik  haqida 

to`xtab  shunday  deydi:  “Topishmoq  ma`no  va  aytilishi  jihatdan  maqol 

bo`lib  kelishi  mumkin.  Bunday  maqollar  dastlab  topishmoq 

tarzida 

vujudga  kelib

,  keyinchalik  maqolga  aylangan.  Til  haqidagi  “Birovni 

suydirar,  birovni  kuydirar”;  “Asaldan  shirin,  zahardan  achchiq” 

topishmoqlari,  “Suydirgan  ham  til,  kuydirgan  ham  til”,  “Shirin  so`z  – 

shakar,  achchiq  so`z  –  zahar”  shaklida  maqol  sifatida  qo`laniladi”  . 

Olima  bolalar  qo`shig`i  topishmoq  bo`lib  kelishi  mumkinligini  aytib 

misol keltiradi: 

Yomg`ir yog`aloq, 

Tarvuz yumaloq, 

Jaladan qo`rqmas, 

Laqqa baqaloq . 

Janrlar  o`rtasidagi  yaqin  aloqani  bir  asarning  doston  va  ertak 

varianti  borligidan  bilsa  ham  bo`ladi.  Jumladan,  “Tohir  va  Zuhra”ning 

doston va ertak variantlari mashhur. Qizig`i shundaki, ertakdan Tohir va 

Zuhraning qo`shiq tarzidagi aytishuvi ham o`rin olgan: 

 

 

 

 

 

 

---