Ona tili ва adabiyotini o’qitish metodikasi

Javoharlal Neru
Yirik adiblarimizning hayoti va ijodini o’rganishda xronologik jadvallardan foydalanish ham maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu ko’plab fakt va hodisalar haqida qisqa muddatda ma’lumot berish imkonini yaratadi. Yozuvchining tarjimai holini o’rganishda uning o’z fikrlaridan foydalanish ham keng tarqalgan usullar turkumiga kiradi. Ammo bunda ham me’yor bo’lishi shart. Chunki, ayrim hollarda yozuvchining o’z so’zlarida ham zamonaning, uni qurshab turgan muhitning, bularning yonida esa biz tasavvur qila oladigan va qila olmaydigan ko’plab ob’ekgiv va sub’ektiv omillarning kuchi ham bo’lishi mumkin.
«Misol uchun Cho’lponning 1933 yilda yozuvchi V.Yanga aytgan gaplarini olaylik. Shoir otasining «musulmonchilikka haddan ziyod berilgani»yu o’g’lini mudarris qilishga ahd qilganini aytarkan: «Ammo mudarrislik qilish o’rniga men milliy o’zbek yozuvchisi bo’lishga ahd qildim, otamdan ham, mullalardan ham qochib, Toshkentga bordim va u erda she’rlar, hikoyalar yozmb, jurnallarga yubordim». Cho’lponning, o’zi aytmoqchi, «Toshkentga qochib borishi» 1913-14-yillarga to’g’ri keladi, chunki uning ijodiy faoliyati ayni shu davrda boshlangan. Endi faktlarga murojaat qilaylik: «Sadoyi Farg’ona» gazetasining ilk sonlaridan birida, aniqrog’i, 1914 yil 4-soni-da, gazetaning Andijondagi «Obuna va e’lon qabul qiladigan vakili» Sulaymonqul Yunus o’g’li ekanligi qayd qilingan. Keyinroq, 6-sonida otaning yonida «Abdulhamid Sulaymon o’g’li Yunusov» qo’shiladi. Demak, 1914 yil aprelida Cho’lpon otasi bilan birga “Sadoyi Farg’ona”ning Andijovdagi vakili bo’lib turgan. Ayni shu aprel oyida Toshkentda chop etilgan «Sadoyi Turkiston» gazetasida uning «Turkistonli qardoshlarimizga» she’ri va «Qurboni jaholat» hikoyasi e’lon qilingan. Keyin ham Cho’lpon har ikki gazetada hikoya, maqola, she’rlar e’lon qilib turgan. Bundan ko’rinadiki, Cho’lponning qarshisida yozuvchi bo’lish uchun otasidan qochib Goshkentga borish zarurati bo’lmagan, Xo’sh, unda nega Cho’lpon yana yuqoridagicha ma’lumot beradi? Gap shundaki, 1933 yilga kelib, Cho’lpon boshida anchagina tahlikali voqealar o’tgan, nomi hamon qora ro’yxatlar boshida turgan edi. Tabiiyki, 30-yillar sharoitida shoirning ijtimoiy kelib chiqishiyoq uni «yot unsur sanashga etarli asos bo’lishi mumkin edi. Ayni shu xil vaziyatda Cho’lpon o’ziga zamonabop «biografiya» yaratishga intilgan bo’lsa hech ajablanarli emas»⁶⁶. D.Quronov muayyan adiblar haqidagi xotiralarga ham ana shunday ehtiyotkoranalik bilan yondoshish zarurati borligini uqtiradi⁶⁷.
Bularning barchasi yirik metodist olim S. Dolimovning «yozuvchining hayoti va ijodiy faoliyatini o’rganish uning dunyoqarashini aniqlashga yordam beradi. Bu esa unga to’g’ri baho berish uchun zamin hozirlaydi»⁶⁸, -degan mulohazalarining nechog’lik to’g’ri ekanligni ko’rsatib turadi,
Yozuvchining hayot yo’lini bayon etishda plastinka va magnitofon yozuvlari, o’quv va diafilmlar, rasmlar, tarixiy va adabiy materiallardan ham foydalaniladi. Ma’ruza jarayonida o’qituvchi yozuvchining asarlarini namoyish qiladi, ulardan parchalar o’qib beradi. O’z navbatida, o’quvchilar ham yozuvchining ayrim asarlaridan parchalarni yoddan o’qib mazmunini og’zaki bayon qiladilar. Darsni bu tartibda tashkil etish o’quvchilarda yozuvchi shaxsiga, uning ijodiga nisbatan qiziqish, muhabbat hissini o’stiradi, asosiy mavzu sifatida o’rganiladigan asarni puxta o’zlashtirish uchun zamin yaratadi.
Muhokama uchun savollar:
1. Nima sababdan adabiy ta’limda adiblar umrbayoni o’rganiladi?
2. Ijodkor tarjimai holini o’rganishning qanday turlari mavjud?
3.Mazkur tipdagi mavzularni o’tishda qanday metodlardan qanday foydalanish mumkin?

2. 
   Zamondosh ijodkorlarning hayotini o’rganishda qanday qo’shimcha imkoniyatlar mavjud? Ulardan qay tarzda foydalanish mumkin?