Ona tili va adabiyot o‘quv – uslubiy majmua samarqand – 2019 Qayta tayyorlov kursi yo‘nalishi

TINISH BELGILARI

Tinish belgisi – yozma nutqni to`g`ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashtirishda, yozma nutq qismlarining o`zaro mazmun munosabatlarini ko`rsatuvchi muhim yozuv vositasi. Ular quyidagilar: nuqta (.), so`roq belgisi (?), undov belgisi (!), vergul (,), nuqtali vergul (;), ikki nuqta (:), ko`p nuqta (…), tire (–), qavs ( () ), qo`shtirnoq (“”).

Nuqtaning ishlatilishi. Nuqta quyidagi o`rinda qo`yiladi:1) tinch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va undov (his-hayajon) gapdan keyin: Oltin kuz fasli kirib keldi. Darslarni o`z vaqtida tayyorlab yurgin. Koshki, uning kuchi yetsa. 2) birinchi qismida nuqta, ko`p nuqta, undov yoki so`roq belgisi bo`lgan ko`chirma gap o`rtasida kelgan muallif gapidan keyin: “Men hozir jo`nayman, – dedi u. – Siz esa yarim soatlardan keyin yo`lga chiqing”. 3) qisqartirilgan ism va familiyaning birinchi harfi yoki qismidan keyin: M.Ism. (Mirzakalon Ismoiliy). 4) sanash yoki ayrim fikrning qismini ifodalagan va oy, kun, yilni bir-biridan ajratish uchun qo`llangan raqam yoki harfdan keyin: 27.09.2002 kabi. Qavsga olingan manbadan oldingi gap oxiridagi tinish belgisi o`z o`rnida saqlanadi va qavsdan keyin hech qanday tinish belgisi qo`yilmaydi: Ketdi. (A.Qah.) Shuningdek, sarlavhadan keyin (darak gap bo`lsa) nuqta qo`yilmaydi. Lekin sarlavha birdan ortiq mustaqil sodda gapdan tuzilgan bo`lsa, oldingilaridan keyin nuqta qo`yilib, oxirgisidan keyin qo`yilmaydi: Gap. Sodda gap
So`roq belgisining ishlatilishi. So`roq belgisi quyidagi holda ishlatiladi: 1) so`roq gapdan keyin: Ishga tayyormisiz? 2) so`roq gap birdan ortiq bo`lishi mumkin. Bunda: a) so`roq gap mustaqil bo`lsa, har biridan so`ng so`roq belgisi qo`yiladi: Qishloq qanday? Og`aynilar yaxshi yurishibdimi? b) agar so`roq gap mazmunan umumiy bir fikrni ifodalasa, va qo`shma gap tarzida bo`lsa, eng so`nggi so`roq gapdan keyin qo`yiladi: – Kim kelyapti: Savrimi, Rahbarmi, yo akangning bolalarini yetaklab kelyapsanmi? 3) gap darak gap, undagi biror so`z yoki ibora noaniq bo`lsa va gumon ifodalansa, undan keyin so`roq belgisi qo`yiladi: Bu ishning hammasini yarim soat (?) ichida bajarar ekanmiz. Ba’zan qo`shma gap tarkibidagi sodda gapning oldingisi so`roq, qolgani esa uning izohi sifatida kelishi mumkin, bunday holda ular orasiga vergul yoki tire qo`yilishi mumkin, lekin qo`shma gapning qismi vergul yoki tire bilan ajratilishi shart bo`lganligi tufayli so`roq belgisi qo`yilmaydi: U ertaga keladimi, kelmaydimi, bu men uchun qorong`i.