Ona tili o‘qitish metodiкasi

1-bosqich
Yomon /ni tan /qid qil /a/ di, yaxshi/ ga taqlid qil/ a/ di. 
(Maqol). 
2-bosqich
Yomon ni 
tanqid qil 
a 
di 
asos qo‘sh-cha 
asos 
asos 
qo‘sh-cha 
qo‘sh-cha 
sifat shakl 
yas.sintaktik 
shakl yas. 
ot
fe’l 
shakl 
yasov. 
lug‘av.shakl 
yasov. 
shakl yasov.
lug‘av.shakl 
yasov. 
asl.sifat
kelishik turdosh 
ot
ravishdosh 
sh. 
zamon 
shakl 
otlashgan 
tushum 
kelishigi
II 
shaxs 
buyruq 
mayli 
o‘tgan 
zam.shakl 
yaxshi ga 
taqlid 
qil a 
di 
asos qo‘sh-cha 
asos 
asos 
qo‘sh-cha 
qo‘sh-cha 
sifat shakl 
yas.sintaktik 
shakl yas. 
ot
fe’l 
shakl yasov. 
lug‘av.shakl 
yasov. 
shakl yasov.
lug‘av.shakl 
yasov. 
asl.sifat
kelishik turdosh 
ot
ravishdosh 
shakli 
zamon shakl
otlashgan jo‘nalish 
kelishigi 
II 
shaxs 
buyruq 
mayli 
o‘tgan 
zam.shakli 
Tahlildan ma’lum bo‘ladiki, gapdagi ikki so‘z o‘z turkumi 
vazifasida emas, boshqa turkum o‘rnida qo‘llangan: 
yomonni 
va 
yaxishga.
Yomon 
va 
yaxshi 
so‘zlarining mazkur gapda ot so‘z vazifasida 
ekanini shu so‘zlar qanday bo‘laklar bilan bog‘langani bilan, qanday 
so‘roqqa javob bo‘layotgani bilan, qanday ma’no anglatayotgani va 
qaysi turkum qo‘shimchalarini qabul qilgani bilan izohlash mumkin. 

---

248
Yomonni 
va 
yaxshiga 
so‘z shakllarining gapda to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
bog‘langan so‘zlari tushgan, aslida: 
Yomon odamni tanqid qiladi, yaxshi odamga taqlid qiladi. 
Aniqlovchi–aniqlanmish holatidagi 
yomon odamni 
va 
yaxshi 
odamga 
birikmalarining aniqlanmish so‘zlari (bo‘laklari) 
odamni 
va 
odamga 
gapda qo‘llanmagan: nutqiy iqtisod qilingan. Natijada, 
aniqlanmish bo‘lak (odam)ning ma’nosi, grammatik shakllari va 
vazifasi to‘liq ravishda aniqlovchilarga – 
yomon 
va 
yaxshi 
so‘zlariga 
o‘tgan. 
Sifat so‘zlar – 
yomon 
va 
yaxshi 
kelishik qo‘shimchalari bilan 
birgalikda to‘ldiruvchi vazifasidadir. Biz bilamizki, sifat so‘zlar, o‘z 
turkumi o‘rnida qo‘llansa, hech qachon to‘ldiruvchi vazifasida 
kelmaydi. Sifatlar yuqoridagi gapda ot vazifasini qabul qilgani 
uchungina, to‘ldiruvchi vazifasida kela olgan.
Shunday qilib, morfologik tahlil bilan sintaktik tahlil zich 
bog‘langan: biri ikkinchisini to‘ldiradi. Agar morfologik tahlilda 
so‘zlarning vazifa almashinuviga–boshqa turkum vazifasida 
qo‘llanishiga ahamiyat berilmasa, sintaktik tahlilda, ayniqsa, gap 
bo‘laklarini aniqlashda chalkashliklarga yo‘l qo‘yish mumkin. 
К
o‘chish barcha turkum so‘zlari orasida bor. 
К
eltirilgan 
misollarda sifat ot turkumi vazifasida qo‘llangan bo‘lsa, ot so‘zlar 
sifat vazifasiga ko‘chgan bo‘lishi ham mumkin. Masalan: 
Mirzakarimboy 
–
 tulki odam 
(Oybek) gapida 
tulki 
turdosh oti barcha 
belgilariga ko‘ra sifat o‘rnida qo‘llangan: so‘rog‘i – qanday? Jonli 
predmet tushunchasini bildiruvchi 
tulki 
so‘zi gapda predmet belgisini 
bildiruvchi sifat o‘rnida qo‘llangandir. Yana misollar: 
Mo‘tabar 
atlas 
ko‘ylak kiyib olgan edi. 
Mashinani 
taxta 
ko‘pirikdan o‘tkazdilar. 
Sobirjon 
tilla 
soat sotib oldi. 
Mis 
choynakda suv tez qaynaydi. 
O‘zbek tilida sifatdosh so‘zlar ham ot va boshqa 
turkumlar o‘rnida qo‘llanishi mumkin. 
К
o‘rganni eshitgan yengibdi
. 
(Maqol). 
 

---

249
К
o‘r /gan/ni eshit/ gan yeng / ib/ di.